Przystępując do analizy i interpretacji utworu literackiego należy pamiętać, że pod pojęciem tym kryją się różne działania pracy z tekstem, które jednak ściśle się ze sobą łączą. Analiza polega na rozbiorze oraz zrozumieniu budowy dzieła. Interesuje nas jego struktura i poszczególne części kompozycyjne, układ wersyfikacyjny, język (gramatyka, składnia) oraz wykorzystane w utworze środki stylistyczne. Celem analizy jest wyodrębnienie i nazwanie elementów składowych utworu, a następnie odpowiedzenie sobie na pytania:

• Czemu służy taka a nie inna budowa wiersza?

• Dlaczego określone elementy zostały zastosowane w tekście?

• Jak wyglądają relacje między nimi?

W zależności od charakteru tekstu analizie możemy poddać całość utworu bądź jego poszczególne poziomy, np. jedynie jego ukształtowanie wersyfikacyjne bądź stylistyczne.

Interpretacja utworu poetyckiego to pogłębiony etap pracy z utworem. Bardzo często zazębia się on jednak z analizą formalną. Polega na wydobyciu i wyjaśnieniu sensu, wymowy utworu na podstawie jego treści, ale też umieszczeniu danego dzieła w szerszym kontekściekontekstkontekście, który jest sugerowany w samym tekście.

Jeśli potrzebujesz powtórzyć zagadnienia dotyczące analizy i i interpretacji, przypomnij sobie treść lekcji: Jak interpretować utwory poetyckie?PsERKHo6nJak interpretować utwory poetyckie?

Rodzaje kontekstów przydatnych przy interpretacji utworu literackiego

Interpretacja może dotyczyć poszczególnych elementów dzieła literackiego (np. symboli, metaforyki, motywówmotywmotywów) bądź też dzieła w całości. Zarówno poszczególne elementy utworu, jak i jego całokształt mogą być rozważane jedynie w kontekście samego dzieła, ale często zdarza się, że poszukujemy dla nich także kontekstów zewnętrznych. Do najistotniejszych kontekstów interpretacyjnych, na które możemy się powołać, należą:

• kontekst biograficzny – czynniki związane bezpośrednio z życiem autora utworu, które mogły wpłynąć na kształt dzieła,

• kontekst historyczny bądź społeczny – czynniki historyczne oraz społeczne (stosunki międzyludzkie, obyczajowość epoki), które wpłynęły na powstanie utworu,

• kontekst filozoficzny bądź religijny – sugerowane w utworze odniesienia do prądów filozoficznych, ideologii, także – przekonań religijnych,

• kontekst historycznoliteracki – cechy utworu, które odsyłają do określonych prądów, kierunków, stylów literackich, ale też motywów czy tematów; tutaj też można poszukiwać relacji interpretowanego utworu z innymi dziełami danego autora bądź innych twórców, które miały wpływ na jego powstanie,

• kontekst teoretycznoliteracki – cechy utworu, które odsyłają do rodzajów, gatunków, odmian gatunkowych i typów literackich,

• kontekst artystyczny (interdyscyplinarny) – odnalezienie w utworze elementów, które łączą go z innymi dziedzinami (dyscyplinami) sztuki, takimi jak malarstwo, architektura, rzeźba czy muzyka.

Należy pamiętać, że dla każdego tekstu poetyckiego istnieją różne konteksty interpretacyjne. Celem interpretacji jest ich odnalezienie, poprawne zrozumienie i opis. Pogłębioną analizę i interpretację utworu określa się mianem „eksplikacjieksplikacjaeksplikacji”, czyli szczegółowego przyjrzenia się wszystkim elementom składowym utworu, ich rozbioru, poszukiwań jak najszerszych kontekstów dzieła.

Indeks górny Oprac. na podstawie: Janusz Sławiński, Analiza dzieła literackiego, [hasło w:] Słownik terminów literackich, red. J. Sławiński, Wrocław 1989, s. 29.
Janusz Sławiński, Interpretacja, [hasło w:] Słownik terminów literackich, red. J. Sławiński, Wrocław 1989, s. 199‑200. Indeks górny koniec^{Oprac. na podstawie: Janusz Sławiński, Analiza dzieła literackiego, [hasło w:] Słownik terminów literackich, red. J. Sławiński, Wrocław 1989, s. 29.
Janusz Sławiński, Interpretacja, [hasło w:] Słownik terminów literackich, red. J. Sławiński, Wrocław 1989, s. 199‑200.}

Konteksty interpretacyjne Liryków lozańskich Adama Mickiewicza

R53t9AAhY0xcH1

Zdjęcie przedstawia rzeźbę. To popiersie młodego mężczyzny z bujnymi, półdługimi włosami. Twarz mężczyzny jest pociągła, nos, wąski, wydatny. Mężczyzna ma krótki zarost poniżej podbródka.

Kontekst biograficzny

W 1832 roku Adam Mickiewicz znalazł się w Paryżu. Tu rozpoczął współpracę z działaczami emigracyjnymi, pisał, założył rodzinę. W roku 1839 wyjechał do szwajcarskiej Lozanny, gdzie na rok akademicki 1839/1840 otrzymał stanowisko profesora literatury łacińskiej. Tutaj powstały Liryki lozańskie. W jego życiu prywatnym był to trudny okres – poeta borykał się chorobą żony (Celiny Szymanowskiej) i koniecznością utrzymania licznej rodziny.

Kontekst historycznoliteracki

Liryki lozańskie nie zostały przez autora przygotowane do druku. Zachowały się w rękopisach i opublikowano je dopiero po śmierci poety. Wiersz Nad wodą, wielką i czystą ukazał się w roku 1861. Liryki lozańskie stanowią cykl sześciu wierszy (Ach, już i w rodzicielskim domu, Snuć miłość, Nad wodą, wielką i czystą, Gdy tu mój trup, Polały się łzy, Uciec z duszą na listek), zatem możliwa jest zarówno interpretacja pojedynczego wiersza, jak całego cyklu.

Kontekst krytycznoliteracki

Warto też pamiętać o rozważaniach krytycznych, w których dochodzi niekiedy do podważenia wcześniejszych, utrwalonych w tradycji interpretacji utworu. W przypadku wiersza Mickiewicza taką polemikę z wcześniejszymi interpretacjami podjął Czesław Zgorzelski, rozważając, czy poeta chciał opisać jedno rzeczywiste jezioro:

Liryki lozańskie we współczesnych tekstach kultury. Odniesienia i reinterpretacje

Utwory literackie, dla których poszukujemy kontekstów interpretacyjnych, często same stają się inspiracją dla kolejnych pokoleń twórców, którzy nawiązują do nich w swoich dziełach. Mamy wówczas do czynienia z tekstami kultury (niekoniecznie tekstami literackimi), które podejmują się reinterpretacjireinterpretacjareinterpretacji, czyli ponownej interpretacji dzieła. W niektórych utworach autorzy sięgają po chwyt aluzji literackiej, by odesłać odbiorcę do pierwowzoru. Interesujące współczesne odniesienia do wiersza Adama Mickiewicza Nad wodą wielką i czystą oraz reinterpretacje utworu odnajdziemy, m.in. w:

• wiersz Aleksandra Wata Buchalteria, z tomu Ciemne świecidło (1968);

• wiersz Czesława Miłosza Notatnik: Brzegi Lemanu (z Wierszy rozproszonych 1948‑1953);

• piosenka do słów Nad wodą wielką i czystą z płyty Las putas melancólitas (2005) zespołu Świeliki i Bogusława Lindy.

RltIy0i42f5fk

Zdjęcie przedstawia młodego występującego mężczyznę na scenie. Ma on krótko ostrzyżone, proste włosy. Mężczyzna stoi przed mikrofonem na statywie. Śpiewa. Jest ubrany swobodnie, w podkoszulek i dżinsowe spodnie. Po obu stronach mężczyzny znajdują się gitarzyści.

Słownik