Przeczytaj
Alegoria
Alegoria, jako element świata przedstawionegoświata przedstawionego w literaturze obecna jest już od starożytności. Słowo to, wywodzące się z języka starogreckiego (allēgoréo) oznaczało “mówić w przenośni, obrazowo”. Wraz z upływem czasu alegoria zyskiwała coraz większą popularność; szczególnym zainteresowaniem cieszyła się w epoce baroku. Jako składnik świata przedstawionego (motyw, postać, fabuła) lub obraz plastyczny przekazywała treści przenośne, niewyrażone wprost, ukryte pod powszechnie rozumianym znaczeniem dosłownym.
Symbol
Symbol, (z greckiego: sýmbolon) oznaczał niewielkich rozmiarów gliniany, drewniany lub metalowy przedmiot rozłamany na pół podczas zawierania umów jako znak łączących dwie osoby więzi. W literaturze i sztuce symbol to pojęcie, obraz lub motyw, który (podobnie jak alegoria) posiada oprócz znaczenia dosłownego - znaczenie ukryte. Posługiwanie się symbolem w literaturze stało się charakterystyczne szczególnie dla okresu modernizmumodernizmu, kiedy wykształcił się nurt literacki zwany symbolizmemsymbolizmem.
Alegoria a symbol
Podczas zetknięcia się z definicjami obu pojęć można odnieść wrażenie, że dotyczą one tego samego zjawiska. Rzeczywiście alegoria i symbol mają wiele cech wspólnych, niemniej jednak warto również zwrócić uwagę na różnice, które pomogą zrozumieć odrębność obu pojęć.
Alegoria | Symbol |
---|---|
jednoznaczna | wieloznaczny |
znak utrwalony w kulturze | znak nieskonwencjalizowany |
zazwyczaj jedna możliwa interpretacja | dowolność interpretacji oparta na skojarzeniach odbiorcy |
Alegoria zatem postać, idea lub wydarzenie mające poza dosłownym znaczeniem stały umowny sens przenośny, podczas gdy znaczenie symbolu jest zmienne, a dowolność interpretacji znacznie szersza.
Rola alegorii i symboli
Alegorie i symbole znalazły zastosowanie w gatunkach literatury dydaktycznejliteratury dydaktycznej - w baroku np. w poemacie epickimpoemacie epickim. Za pomocą tych metafor można było w uszczypliwy, ale i inteligentny sposób obnażyć ludzkie wady. Posługiwanie się symbolem i alegorią pomagało też zbudować oryginalny konceptkoncept utworu, często odważny i zaskakujący kontrastami.
Przykłady barokowych alegorii i symboli
Śmierć, przemijanie, vanitas
Znana z okresu średniowiecza alegoria tańca śmierci (koła śmierci) powraca w epoce baroku. Przedstawia ona korowód ludzi wywodzących się ze wszystkich stanów z kościotrupem na czele, co wyraża równość człowieka wobec śmierci. Przemijanie, kruchość ludzkiego życia, nietrwałość dóbr materialnych to tematy, które budziły szerokie zainteresowanie. Do sentencji z Księgi Koheleta (marność nam marnościami i wszystko marność
- vanitas vanitatum et omnia vanitas
) nawiązuje wielu ówczesnych poetów. Człowiek ma skłonność do pokus materialnych, które w obliczu śmierci nic nie znaczą, stąd postrzegane są jako nic nie warte, ulotne. W kontraście przedstawione zostaje życie wieczne, raj, do którego człowiek powinien dążyć przez całe życie.
Krótkość żywota“(…) Dźwięk, cień, dym, wiatr, błysk, głos, punkt - żywot ludzki słynie.
Słońce więcej nie wschodzi to, które raz minie,
Kołem niehamowanym lotny czas uchodzi,
Z którego spadł niejeden, co na starość godzi.
Wtenczas, kiedy ty myślisz, jużeś był, nieboże;
Między śmiercią, rodzeniem byt nasz, ledwie może
Nazwan być czwartą częścią mgnienia; wielom była
Kolebka grobem, wielom matka ich mogiła.”
Marność przedstawiana była również za pomocą opisów rozkładu człowieczego ciała lub gnijącej, umierającej natury.
Miłość i uroda kobieca
Miłość i zakochanie w poezji przedstawiane są jako uczucia silne, targające człowiekiem. Powszechna staje się symbolika ognia (namiętności) oraz płaczu, gdyż na zasadzie kontrastu zestawiano miłość ze śmiercią, a odczuwanie zmysłowe z cierpieniem. Poeci częściej chwalą urodę kobiety, gdzie poszczególne elementy wyglądu zewnętrznego porównywane są do przedmiotów (np. perłowe zęby); znacznie rzadziej opisywane są cnoty charakteru.
NiestatekPrędzej kto wiatr w wór zamknie, prędzej i promieni
Słonecznych drobne kąski wżenie do kieszeni,
Prędzej morze burzliwe groźbą uspokoi,
Prędzej zamknie w garść świat ten, tak wielki, jak stoi,
Prędzej pięścią bez swojej obrazy ogniowi
Dobije, prędzej w sieci obłoki połowi,
Prędzej płacząc nad Etną łzami ją zaleje,
Prędzej niemy zaśpiewa, i ten, co szaleje,
Co mądrego przemówi: prędzej stała będzie
Fortuna, i śmierć z śmiechem w jednym domu siędzie,
Prędzej prawdę poeta powie i sen płonny,
Prędzej i aniołowi płacz nie będzie plonny,
Prędzej słońce na nocleg skryje się w jaskini,
W więzieniu będzie pokój, ludzie na pustyni,
Prędzej nam zginie rozum i ustaną słowa,
Niźli będzie stateczną która białogłowa.
W wielu utworach kobieta kusi swoim wyglądem, jednak w istocie jest niestała w uczuciach, wyrachowana i nieczuła.
Władza i władca
Dla baroku charakterystyczne były elementy panegiryczne (alegorie polityczne), które tworzono, by wychwalać władcę lub jako element ceremoniałuceremoniału dworskiego. Władca przedstawiany był jako niezwyciężony wódz, wspierający rozwój nauki, kultury i sztuki, stający w obronie religii, chroniący swoich poddanych.
Muza polska na tryjumfalny wjazd Najjaśniejszego Jana III(...) I czekały nas żałosne odmęty,
ale skoroś ty wszedł na firmamenty,
Wielki Marszałku, pełen, wodzu, grozy,
poznał koń jeźdźca i słoneczne wozy.
Skoroś ojczyste Pole swe otworzeł
na polskiem niebie jako drugi Orzeł (...)
Wyobraźnia barokowa jako źródło symboliki i alegorii
Historyk literatury, profesor Jan Pelc wprowadził pojęcie „wyobraźni barokowej”. Termin ten oznacza wielowymiarową wyobraźnię twórców, z jednej strony ukształtowaną przez światopogląd epoki, z drugiej zaś uzupełnioną o indywidualne wizje. Magdalena Borowska w swoim artykule Tradycja literacka baroku a współczesność. Rozważania na temat “wyobraźni barokowej” w ten sposób odnosi się do tego pojęcia:
Tradycja literacka baroku a współczesność. Rozważania na temat „wyobraźni barokowej”(...) jedną z jej cech, przejawiającą się w literaturze, było przedstawienie ludzi i zdarzeń z »wielorakich«, często kontrastowo różnych, punktów widzenia. Służyć to miało ukazaniu różnych stron tych samych zjawisk, czasem podkreśleniu ironii czy szyderstwa (…). Typowym przykładem mogą tu być zestawienia wspaniałości i nieskończoności wszechświata oraz znikomości życia ziemskiego (Rozkosz i Vanitas) czy Miłości świętej i świeckiej (Amor Divinus i Kupido).
Jak można zauważyć, nie bez powodu barok nazywany jest epoką sprzeczności;jak pisze Magdalena Borkowska:
Tradycja literacka baroku a współczesność. Rozważania na temat „wyobraźni barokowej”Celem w literaturze i sztuce baroku było dążenie do zadziwienia inwencją, konceptem, paradoksem słów. Chodziło o to, by zatrzymać uwagę odbiorcy, skłonić go do odbioru aktywnego, do odczytywania wraz z twórcą głębszych sensów (…)
Stąd też operowanie symbolem stało się dość powszechne w literaturze baroku — mnogość odczytań symboliki pozwalała na zaangażowanie w interpretację. Podsumowując, Borkowska zauważa, że:
Tradycja literacka baroku a współczesność. Rozważania na temat „wyobraźni barokowej”(…) fenomen »wyobraźni barokowej« to paradoksalność, przekorność, »wielorakość« opisu, wymiar metafizyczny, wrażliwość na obraz i symbol, dynamizm, zmienność itd.
Słowniczek
sposób ułożenia treści w dziele literackim
(gr. sýmbolon - znak umowny) – prąd artystyczny w literaturze, malarstwie i muzyce zapoczątkowany w drugiej połowie XIX wieku, dążył do wyrażenia środkami artystycznymi ogólnoludzkich problemów psychologicznych, treści metafizycznych. W literaturze stał w opozycji do myśli filozoficznej pozytywizmu. Symboliści podejmowali filozoficzne zagadnienia absolutu i nieskończoności, interesowali się stanami podświadomości, snu czy halucynacji, nawiązywali do motywów mitycznych. Podstawowym środkiem ekspresji symbolizmu stał się symbol i personifikacja. Odrębność języka symbolistów polegała na aluzyjności, wieloznaczności, muzycznym kształtowaniu wypowiedzi, podkreślaniu jej walorów brzmieniowych
(łac. modernus, fr. moderne) – prąd literacki, który wykształcił się na przełomie XIX/XX w., kładący nacisk na indywidualizm, symbolizm, estetyzm; dzieło powinno być oryginalne i nowatorskie, a dokonania przeszłych epok postrzegane krytycznie.
(franc. didactique) – typ literatury, której zadaniem jest przekazywanie prawd, modeli, wzorców dotyczących odpowiedniego życia.
utwór narracyjny z rozbudowaną fabułą (bez wątków pobocznych), pisany wierszem.
(łac. conceptus – ujęcie) – wyszukany, oryginalny i niespodziewany pomysł, na którym oparty jest utwór poetycki. Skonstruowany zazwyczaj za pomocą takich środków stylistycznych, jak antyteza, paradoks, paralelizm czy oksymoron, a nakierowany na wywołanie zaskoczenia odbiorcy
(łac. cærimōniālis – obrzędowy, religijny) – ustanowiony tradycyjnie lub prawnie zespół zachowań podczas oficjalnych uroczystości funkcjonujących w danej grupie społecznej.