Alegoria

Alegoria, jako element świata przedstawionegoświat przedstawionyświata przedstawionego w literaturze obecna jest już od starożytności. Słowo to, wywodzące się z języka starogreckiego (allēgoréo) oznaczało “mówić w przenośni, obrazowo”. Wraz z upływem czasu alegoria zyskiwała coraz większą popularność; szczególnym zainteresowaniem cieszyła się w epoce baroku. Jako składnik świata przedstawionego (motyw, postać, fabuła) lub obraz plastyczny przekazywała treści przenośne, niewyrażone wprost, ukryte pod powszechnie rozumianym znaczeniem dosłownym.

R3jvRB177ggSI

Obraz przedstawia martwą naturę. Na blacie stołu znajduje się talerz z dojrzałymi gruszkami. Obok niego mniejszy talerz z przekrojoną na pół i częściowo obraną cytryną. Za nim kubek, przekrojona na pół gomółka sera, ozdobny dzban. Na stole leżą liczne melony, jabłka i kosz pełen kiści różnokolorowych winogron. Pośród nich znajduje się wiewiórka z wyszczerzonymi zębami.

Symbol

Symbol, (z greckiego: sýmbolon) oznaczał niewielkich rozmiarów gliniany, drewniany lub metalowy przedmiot rozłamany na pół podczas zawierania umów jako znak łączących dwie osoby więzi. W literaturze i sztuce symbol to pojęcie, obraz lub motyw, który (podobnie jak alegoria) posiada oprócz znaczenia dosłownego - znaczenie ukryte. Posługiwanie się symbolem w literaturze stało się charakterystyczne szczególnie dla okresu modernizmumodernizmmodernizmu, kiedy wykształcił się nurt literacki zwany symbolizmemsymbolizmsymbolizmem.

R18FeBnXserLC

Obraz przedstawia martwą naturę. To kilkanaście przedmiotów codziennego użytku. Rzeczy te leżą na blacie stołu. Są tu monety, książka, biżuteria, duża muszla, czaszka ludzka, kielichy, kartki i stojący w przeźroczystym kielichu bukiet różnokolorowych kwiatów.

Alegoria a symbol

Podczas zetknięcia się z definicjami obu pojęć można odnieść wrażenie, że dotyczą one tego samego zjawiska. Rzeczywiście alegoria i symbol mają wiele cech wspólnych, niemniej jednak warto również zwrócić uwagę na różnice, które pomogą zrozumieć odrębność obu pojęć.

Alegoria zatem postać, idea lub wydarzenie mające poza dosłownym znaczeniem stały umowny sens przenośny, podczas gdy znaczenie symbolu jest zmienne, a dowolność interpretacji znacznie szersza.

Rola alegorii i symboli

Alegorie i symbole znalazły zastosowanie w gatunkach literatury dydaktycznejliteratura dydaktycznaliteratury dydaktycznej - w baroku np. w poemacie epickimpoemat epickipoemacie epickim. Za pomocą tych metafor można było w uszczypliwy, ale i inteligentny sposób obnażyć ludzkie wady. Posługiwanie się symbolem i alegorią pomagało też zbudować oryginalny konceptkonceptkoncept utworu, często odważny i zaskakujący kontrastami.

Przykłady barokowych alegorii i symboli

Śmierć, przemijanie, vanitas

Znana z okresu średniowiecza alegoria tańca śmierci (koła śmierci) powraca w epoce baroku. Przedstawia ona korowód ludzi wywodzących się ze wszystkich stanów z kościotrupem na czele, co wyraża równość człowieka wobec śmierci. Przemijanie, kruchość ludzkiego życia, nietrwałość dóbr materialnych to tematy, które budziły szerokie zainteresowanie. Do sentencji z Księgi Koheleta (marność nam marnościami i wszystko marność - vanitas vanitatum et omnia vanitas) nawiązuje wielu ówczesnych poetów. Człowiek ma skłonność do pokus materialnych, które w obliczu śmierci nic nie znaczą, stąd postrzegane są jako nic nie warte, ulotne. W kontraście przedstawione zostaje życie wieczne, raj, do którego człowiek powinien dążyć przez całe życie.

RjKfLZpQw0Xp9

Obraz przedstawia stół. Leżą na nim liczne ludzkie czaszki, księgi, broń, klepsydra, stoi kufer. Na kufrze leżą monety, kosztowności, trzy podobizny kobiece, stoi też zegar oraz leży globus trzymany dłońmi przez stojącego za stołem anioła o kobiecej twarzy.

Marność przedstawiana była również za pomocą opisów rozkładu człowieczego ciała lub gnijącej, umierającej natury.

Miłość i uroda kobieca

Miłość i zakochanie w poezji przedstawiane są jako uczucia silne, targające człowiekiem. Powszechna staje się symbolika ognia (namiętności) oraz płaczu, gdyż na zasadzie kontrastu zestawiano miłość ze śmiercią, a odczuwanie zmysłowe z cierpieniem. Poeci częściej chwalą urodę kobiety, gdzie poszczególne elementy wyglądu zewnętrznego porównywane są do przedmiotów (np. perłowe zęby); znacznie rzadziej opisywane są cnoty charakteru.

R1B0Bjze6aDps

Obraz przedstawia portret młodej kobiety. Jej twarz jest pociągła, nos spiczasty, usta wąskie. Kobieta ma duże, brązowe oczy i spięte włosy. Na głowie ma kapelusz z dużym rondem, przyozdobiony ptasimi piórami. Kobieta ubrana jest w suknię z gorsetem i dużym dekoltem, nad którym unoszą się dwie pełne piersi. W uszach kobiety znajdują się duże kolczyki z kamieniami. Kobieta stoi ze skrzyżowanymi w pasie dłońmi. W tle znajduje się błękitne niebo pokryte chmurami.

W wielu utworach kobieta kusi swoim wyglądem, jednak w istocie jest niestała w uczuciach, wyrachowana i nieczuła.

Władza i władca

Dla baroku charakterystyczne były elementy panegiryczne (alegorie polityczne), które tworzono, by wychwalać władcę lub jako element ceremoniałuceremoniałceremoniału dworskiego. Władca przedstawiany był jako niezwyciężony wódz, wspierający rozwój nauki, kultury i sztuki, stający w obronie religii, chroniący swoich poddanych.

R3bUF2QGrJ33N

Obraz przedstawia scenę bitewną. Na pierwszym planie znajduje się jadący na karym koniu Jan Trzeci Sobieski, który wskazuje prawą ręką z buławą przed siebie. Za nim toczy się zacięta walka na dwóch brzegach rzeki. Na drugim brzegu rzeki znajdują się zamki i liczne namioty wojskowe. Na dole obrazu znajduje się podpis z tekstem łacińskim.

Wyobraźnia barokowa jako źródło symboliki i alegorii

Historyk literatury, profesor Jan Pelc wprowadził pojęcie „wyobraźni barokowej”. Termin ten oznacza wielowymiarową wyobraźnię twórców, z jednej strony ukształtowaną przez światopogląd epoki, z drugiej zaś uzupełnioną o indywidualne wizje. Magdalena Borowska w swoim artykule Tradycja literacka baroku a współczesność. Rozważania na temat “wyobraźni barokowej” w ten sposób odnosi się do tego pojęcia:

Rx1UBtNX5dCEb

Obraz przedstawia postać, której twarz stworzona jest z różnych warzyw i owoców: jabłek, śliwej, ogórków, pomidorów, malin, kabaczków, winogron, liści. Postać stoi do widza prawym profilem. Ubrana jest w płaszcz ze stójką, z której wystają liczne kłosy pszenicy. W tle postaci girlanda z liści i kolorowych kwiatów oraz karczoch.

Jak można zauważyć, nie bez powodu barok nazywany jest epoką sprzeczności;jak pisze Magdalena Borkowska:

Stąd też operowanie symbolem stało się dość powszechne w literaturze baroku — mnogość odczytań symboliki pozwalała na zaangażowanie w interpretację. Podsumowując, Borkowska zauważa, że:

Słowniczek