Przykłady z życia

bg‑cyan

Afera Watergate była skandalem politycznym na najwyższym szczeblu władzy USA. „Głębokie gardło” to pseudonim autora przecieku, przez którego wywiązała się afera. Początkiem końca Richarda Nixona były podsłuchy.

bg‑turquoise

W 2015 r. w Polsce afera podsłuchowa doprowadziła do licznych dymisji w rządzie, obnażyła słabość prokuratury i z pewnością miała ogromny wpływ na wyniki wyborów parlamentarnych.

To tylko dwa spośród wielu przykładów afer, które zostały ujawnione za sprawą przecieków prasowych.

W zestawieniu największych przecieków medialnych w historii są nie tylko szpiedzy, ale też dziennikarze i działacze na rzecz wolności słowa. Media, nadawcom informacji  kompromitujących władzę, potrzebne są głównie po to, aby tłumaczyły opinii społecznej zrozumiałym dla wszystkich, uniwersalnym językiem, o co tak naprawdę chodzi. Opublikowanie raportów, fachowych sprawozdań i opracowań ekspertów, zawierających tajemnicze obliczenia i hermetyczne definicje, nie zwróciłoby zapewne uwagi społeczeństwa. Dzięki mediom nie tylko można wytłumaczyć zagadnienie, ale również – i o to najczęściej chodzi – wzbudzić emocje społeczne, które mogą doprowadzić do zmian na szczeblach władzy.

Przykładem tego są wydarzenia z 1971 r., kiedy to do redakcji dziennika „New York Times” trafił raport liczący około siedmiu tysięcy stron.

Onet Największe przecieki w historii świata

Za jego ujawnieniem stał Daniel Ellsberg, który go wykradł i przekazał redakcji. Do wiadomości publicznej trafiły supertajne dokumenty Pentagonu, które ukazywały kulisy wojny wietnamskiej.

cytat2 Źródło: Onet, Największe przecieki w historii świata, dostępny w internecie: onet.pl [dostęp 10.02.2020 r.].

Upublicznienie dokumentów Pentagonu doprowadziło do wycofywania się USA z działań na Półwyspie Indochińskim i zakończenia wojny w 1975 r.

RYoT5Q5X6zLbX1
Julian Assange, 2014 r.
Źródło: David G Silvers, licencja: CC BY-SA 2.0.

Wiedział to Julian Assange, założyciel i operator WikiLeaks (ang. leak – przeciek), strony internetowej mającej na celu „zapewnienie transparentnościtransparentnośćtransparentności” – jak określał to jej twórca. Witryna założona w 2006 r., już w 2007 r. upubliczniła około 1,2 mln dokumentów z różnych państw, a w 2010 r. przedstawiła wyniki współpracy z poważnymi tytułami prasowymi, m.in. niemieckim „Der Spiegel”, angielskim „Guardianem” i amerykańskim „New York Timesem”. Dotyczyła ona wyciągów z depeszdepeszadepesz wysyłanych z ambasad USA w latach 1966–2010 do amerykańskiego Departamentu Spraw Zagranicznych. Były to m.in. raporty o korupcji i szantażach, plotki, materiały demaskujące i obciążające poszczególnych polityków i partie. W sumie w posiadaniu WikiLeaks znalazło się 251 287 tys. sukcesywnie ujawnianych depesz dotyczących USA.

Gorig Carsten, Kathrin Nord Człowiek, który rozpętał WikiLeaks

Dziennikarze tych gazet współpracują przy przeglądaniu dokumentów, ale każda redakcja robi z nich własne opracowanie, przykrojone specjalnie na potrzeby własnego kraju.

cytat3 Źródło: Gorig Carsten, Kathrin Nord, Człowiek, który rozpętał WikiLeaks, Warszawa 2012.
R1MgyeTpXMUHJ1
Logo używane przez WikiLeaks
Źródło: Nowikileaks, Wikileaks, Cirt, licencja: CC BY-SA 3.0.
Onet Największe przecieki w historii świata

WikiLeaks już stało się synonimem przecieku. Jego założyciel Julian Assange zdołał ośmieszyć mocarstwo, jakim są USA. I to w niezbyt trudny sposób. WikiLeaks zaczął w niedzielę 28 listopada publikować 25 tys. dokumentów dyplomatycznych USA. Uczyniono to za pośrednictwem największych tytułów prasowych na świecie, bo sam serwis internetowy Juliana Assange’a został – jak stwierdził – zaatakowany przez hakerów. Listopadowo‑grudniowy przeciek jest jak do tej pory największym tego rodzaju zdarzeniem w historii. Podstawowe pytanie, to kto jest źródłem afery? Najpewniej zaczęło się od pozornie małoistotnego żołnierza amerykańskiego, 23‑letniego Bradleya Manninga, który w armii służy raptem od trzech lat. Ostatnio był analitykiem wywiadu w Iraku, gdzie w bazie Hammer, niedaleko Bagdadu, miał dostęp do tajnych informacji. Co ważne, to nie pierwszy przeciek autorstwa ManningaWikiLeaks. Już w lipcu portal ten opublikował 70 tys. dokumentów na temat operacji wojskowych w Iraku i Afganistanie. Z nudów przez sieć nawiązał kontakt z byłym hakerem Adrianem Lamo, któremu na początku roku pochwalił się, że dysponuje całą bazą tajnych dokumentów USA. Powiedział też, że posłał je do – a gdzieżby indziej – WikiLeaks. Jak to zrobił? – Wchodziłem do sali informatycznej z CD w ręku. Słuchałem muzyki i tworzyłem skompresowane pliki z dokumentami. Słuchałem Lady Gagi, jednocześnie robiąc największy przekręt w historii Stanów Zjednoczonych – wspominał Manning. Były haker, który miał już na koncie konflikt z prawem, bał się o siebie i poszedł z informacją o młodym wojskowym, który gotowy jest ujawnić tajemnice dyplomacji USA, na policję. Jednak „11 września amerykańskiej dyplomacji” nie dało się już uniknąć. Dokumenty wypłynęły i nadal wypływają. Z kolei sam autor przecieku został aresztowany. Grożą mu nawet 52 lata więzienia. Ale do historii już przeszedł. Dzięki Manningowi przywódcy świata zyskali nowe przezwiska, a amerykańscy dyplomaci wstydzą się i czerwienią w kontaktach z kolegami z innych krajów. Ale to tylko margines – władze USA są przekonane, że w efekcie publikacji wyciekłych dokumentów niezliczone istnienia ludzkie zostały narażone na śmierć. Komentatorzy zadają z kolei pytanie: dlaczego WikiLeaks uderza tylko w USA, światowego arbitra, a nie w autorytarne reżimy, których nie brakuje na świecie. Bo tak jest najbezpieczniej?

cytat2 Źródło: Onet, Największe przecieki w historii świata, dostępny w internecie: onet.pl [dostęp 10.02.2020 r.].

Propaganda czy czarny PR?

Nadawcy przecieków prasowych wykorzystują je często w celach propagandowych. Uprawiają czarny PR – pojęcie coraz częściej zastępujące termin „propaganda”, który kojarzy się negatywnie, aby postawić w niekorzystnym świetle swoich konkurentów (politycznych, biznesowych) i skierować poparcie opinii publicznej na własne działania i postawy.

Przekazy propagandowe, inaczej komunikaty perswazyjne, to przekazy, których celem jest rozpowszechnianie określonej informacji lub doktryny. Każde działanie propagandowe zmierza – przez szerzenie określonych poglądów, idei bądź haseł – do pozyskiwania lub utrzymania zwolenników, wywołania u nich określonych działań. Na działalność propagandową składają się odpowiednio wyselekcjonowane wiadomości, wybrane argumenty, a także inne środki mające na celu wywieranie wpływu na opinie, sądy, postawy, uczucia i działania określonej zbiorowości ludzkiej oraz poszczególnych jednostek. Swoistą odmianą działalności propagandowej jest reklama, ale tylko w zakresie stylu działania, a nie celów, które w jej przypadku dotyczą głównie rozpowszechniania różnych dóbr materialnych i usług.

Warto także rozróżnić dwa rodzaje propagandy uprawianej dzisiaj:

RM59p8yQzU0FV
Prezentacja.
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Doświadczenia minionych czasów są też źródłem opinii, że określenie przekazów propagandowych jest pejoratywne i kojarzy się zawsze z próbą manipulowania adresatem przez przekazywanie mu albo niepełnej prawdy, albo informacji nieprawdziwych (np. głośna „propaganda sukcesu” w Polsce lat 70.). Jednakże tego typu przekazy nie zawsze służą tylko takim celom, czego przykładem mogą być działania o charakterze propagandowym, podejmowane przez państwa uczestniczące w II wojnie światowej. Część z nich była bezwzględną i cynicznącynizmcyniczną manipulacją, część natomiast zmierzała do osiągnięcia – przez argumentację niebudzącą zastrzeżeń natury etycznej – konsolidacji narodowej w obliczu zagrożenia umocnienia wiary w zwycięstwo itd.

Józef Skrzypczak Popularna encyklopedia mass mediów

W przekazach propagandowych szczególnie oddziałują bodźce lękotwórcze, które wywołują strach, depresję i przygnębienie, demobilizują ludzi i czynią ich bardziej podatnymi na obce wpływy albo też wywołują ich agresję. W wyjątkowo cyniczny sposób wykorzystywała ten mechanizm propaganda III Rzeszy z ministrem Josephem Goebbelsem na czele (np. w filmach dokumentalnych, których zadaniem było urealnienie niemieckich kłamstw politycznych) czy komunistyczna. Klasycznym przykładem długotrwałych oddziaływań propagandowych, mających charakter manipulacji opinią publiczną we własnym kraju, był sposób przedstawiania w Polsce w okresie zimnej wojny polityki i gospodarki krajów zachodnich, zwłaszcza USA.

cytat4 Źródło: Józef Skrzypczak, Popularna encyklopedia mass mediów, Poznań 1998, s. 440.

Obok zwykłych kłamstw posługiwano się wtedy półprawdami, selekcjonując posiadane informacje i przekazując oficjalnymi kanałami – przez książki, prasę, radio, telewizję i tzw. żywe słowo, czyli prelekcje, wykłady, spotkania – tylko te z nich, które wspierały wcześniej postawione tezy.

Józef Skrzypczak Popularna encyklopedia mass mediów

Takie manipulowanie informacjami, dla partykularnych korzyści decydentów i gremiów, w ręku których znajdują się media, jest wyjątkowo skutecznym, a zarazem nieetycznym sposobem działań propagandowych. Wszelkie przekazy perswazyjne w mediach, w tym również propagandowe, mają bowiem z reguły bardzo szerokie grono odbiorców oraz często wielką siłę oddziaływania – dlatego powinny być przygotowywane i nadawane z bardzo dużym poczuciem odpowiedzialności i w zgodzie z zasadami etyki mediów.

4 Źródło: Józef Skrzypczak, Popularna encyklopedia mass mediów, Poznań 1998, s. 441.

Słownik

cynizm
cynizm

postawa życiowa wyróżniająca się nieuznawaniem obowiązujących zasad etycznych; przejawia się lekceważącym podejściem do ogólnie szanowanych pojęć, praw czy osób

czarny PR
czarny PR

negatywna reklama, działania mające na celu zdyskredytowanie jednostek czy działań różnych organizacji w oczach opinii publicznej

depesza
depesza

wiadomość przekazywana przez agencję informacyjną

transparentność
transparentność

przejrzystość, jawne działanie