Bronisław Geremek Śmiech w cieniu szubienicy: O Villonie

W encyklopedycznym zapisie informacji o Franciszku Villonie zwykło się podawać, że: François des Loges, alias de Montcorbier zwany Villonem, urodził się w Paryżu w 1431 roku, data śmierci nieznana, jest autorem LegatówlegatyLegatów, zwanych także Małym Testamentem oraz Testamentu zwanego Wielkim Testamentem, jak też kilku drobnych utworów oraz paru ballad w niezrozumiałym żargonie. Potem zazwyczaj padają słowa o burzliwej biografii przestępczej, której odzwierciedlenie stanowi jego twórczość. I wreszcie następuje jakaś generalna ocena — że był to wielki poeta schyłku średniowiecza, lub też iż był to pierwszy nowożytny poeta francuski. Szkolne podręczniki, kompendia, encyklopedie i słowniki wprowadzają ten typ informacji do wiedzy potocznej. To wiedzieć wypada. Mało kto zaś wie, że wszystkie te informacje - wszystkie! - są wątpliwe, hipotetyczne, wewnętrznie sprzeczne. Można by nawet powiedzieć, że wszystko to nieprawda, poczynając od nazwiska, które może dotyczyć kilku osób, przez poszczególne fakty biografii, aż po związek między osobą a twórczością. Kto to był Villon? Nic pewnego o nim nie wiemy, nawet tego czy jest autorem czy też tylko bohaterem przypisywanych mu utworów. A kto był autorem? Anonim, określający się mianem Villona! W uczonych dociekaniach historii literatury przygoda z Szekspirem nie jest wcale odosobniona.

1 Źródło: Bronisław Geremek, Śmiech w cieniu szubienicy: O Villonie, „Znak” 1983, nr 8, s. 1267–1268.

François Villon Wielki Testament

I
W trzydziestym życia mego lecie,
Hańbą do syta napoiony,
Ni źrały mąż, ni puste dziecię,
Mimo iż ciężko doświadczony
Kaźnią, ścirpianą z ręki krwawey
Tybota, pana Ossyńskiego…
— Biskup iest — pełen czci y sławy —
Mnie ta nie będzie za świętego.

II
Nie iest biskupem mym ni panem;
Ni ziarnam nie miał zeń, ni plewy;
Anim mu sługą, ni poddanym,
Ani o iego stoię gniewy;
Wodą y kęsem chleba suchym
Karmił mnie zacnie całe lato,
Na chłód przyodział mnie łańcuchem:
Niechay go Bóg wypłaci za to.

III
A gdyby ktoś mi chciał przyganić,
Y rzec, iż ciężkiem miotam słowem:
Nie chcę ia (wiedzcie) xiedza zranić;
Ba, cóż: w ozwaniu się takowem,
Tyle wam ieno słyszeć trzeba:
Ieśli on był mi miłościwy,
To niechay Iezus, xiążę Nieba,
Takiż mu będzie w żywot żywy!

IV
Ieśli był srogi y sierdzisty,
Więcey, niż mówić się przygodzi,
Niechay Bóg, sędzia wiekuisty,
Tąż samą miarą mu nagrodzi!…
Lecz Kościół nam zaleca pilnie,
By modlić się za nasze wrogi:
Kaiam się tedy, y niemylnie
Rzecz całą ślę przed boskie progi.

V 
Tak, modlić się zań będę szczerze,
Na cnego Kotra mistrza duszę;
Ano, lekuchne to pacierze:
Do xiążki nierad się przymuszę.
Pikardzki pacierz mu ukropię;
Gdy nie zna — widzisz mi niezgułę! —
Iedź pilnie na naukę, chłopie,
Do Yl we Flandryey lub do Duę,

VI
Ieśli chce, aby się za niego
Modlić — ha! świadkiem wszytcy święci!
Mimo, iż wszem nie krzyczę tego,
Spełnione będą iego chęci;
Wnet Psałterz w dobrą porę chwytam,
Chocia oprawą mało zdobny,
Y siódmy werset pilnie czytam,
Psalm: Deus laudem… dość sposobny…

VII
Do Syna modlę się Bożego,
Którego wzywam w każdey doley,
Iżby dotarła aż do Niego
Prośba ma, ieśli on zezwoli;
Który mnie wspiera nieustannie,
Y wydarł z ręki mnie katowi
Chwała mu, y Nayświętszey Pannie,
Y cnemu królu Ludwikowi!

X 
Chocia niewiele ia posiadam
Mienia, którego bych mógł zażyć,
Póki rozumu pełnią władam,
Z tego, czem raczył mnie obdarzyć
Bóg (ludzie mało! ), w mey niedoley
Spisuię ów testament walny,
Na znak ostatniey moiey woley,
Iedyny y nieodwołalny.

XI
Piszę go w sześćdziesiątym roku
Y pierszym, kiedy mnie wyzwolił
Dobry król z kaźniey y wyroku,
Y znów ku życiu mnie pozwolił;
Za co, póki mi serce biie,
Zawżdy on będzie móy dobrodziéy,
Y czcić go będę, póki żyię:
Dobra przepomnieć się nie godzi.

2 Źródło: François Villon, Wielki Testament, [w:] François Villon, Pieśń o Rolandzie, Dzieje Tristana i Izoldy, François Villon Wielki Testament, tłum. Tadeusz Boy-Żeleński, Warszawa 1988, s. 269–272.