Dominacja Europejczyków w XIX w.

R1IadQhdMfpc81

Ilustracja przedstawia białego mężczyznę, który znajduje się pośród czarnoskórych ludzi w wiosce. Mężczyzna siedzi na krześle, ubrany jest w białe spodnie, czarną marynarkę i biały kapelusz. Ma ciemną brodę. Gestykuluje i mówi coś do wyróżnionej postaci króla. Król siedzi, ubrany jest w pomarańczową szatę, po jego bokach siedzą na ziemi dwaj mężczyźni. Wokół siedzą lub stoją pozostałe osoby w prostych strojach. Jedna z osób po lewej trzyma francuską flagę. W tle jest drewniana chata ze strzechą, a dalej palmy.

Liczebność rdzennej ludności Ameryki, nazywanej przez Europejczyków Indianami, zmniejszyła się wielokrotnie, nie tylko w wyniku rzezi, lecz także z powodu braku odporności na nieznane im dotąd choroby zakaźne, które pojawiły się w Nowym Świecie wraz z Europejczykami. Do amerykańskich plantacji zaczęto ściągać niewolników – ludność uprowadzaną z Afryki na masową skalę. Kolonie w Afryce i w Azji były przede wszystkim placówkami handlowo- militarnymi, w których koloniści stanowili niewielką grupę panujących nad miejscową ludnością. Jedynie Holendrzy osiedlali się na południu Afryki. W XVIII w. rozpoczął się podbój Indii przez brytyjską Kompanię Wschodnioindyjską. Pomimo utraty 13 kolonii w Ameryce Północnej, których biali mieszkańcy stworzyli Stany Zjednoczone, Wielka Brytania w XVIII w. stała się największym imperium kolonialnym.

Przewaga technologiczna Europejczyków nad przedstawicielami innych kontynentów w XIX stuleciu i na początku XX w. została zwielokrotniona. MuszkietymuszkietMuszkiety zastąpiono szybkostrzelnymi karabinami i bronią maszynową. Parowce, sieć kolejowa i telegraficzna zwiększały mobilność i ułatwiały aprowizację na zdobywanych terenach. Przewagę cywilizacyjną zapewnił Europejczykom również rozwój medycyny, m.in. powszechne wprowadzenie lekarstwa na malarię – chininy. Z powodu malarii, na którą odporna była jedynie część rodowitych mieszkańców Afryki, zachodnią część tego kontynentu nazywano wcześniej grobem białego człowieka.

Chinina

RnYRw65htaHrX1

Ilustracja przedstawia chinowiec. Jest to podłużna roślina z zielonymi liśćmi oraz jasnoróżowymi kwiatami. Po bokach rośliny przedstawiono jej kwiaty w różnych stanach rozwoju.

Naturalnym lekarstwem pozwalającym przeżyć atak gorączki malarycznej jest alkaloid z kory drzewa chinowego, rosnącego na zboczach Andów. W połowie XIX w. Brytyjczycy założyli plantacje tych drzew w Indiach, a Holendrzy – na Jawie. Droga dotychczas chinina stała się powszechnie dostępna, ułatwiając Europejczykom opanowanie terytoriów, które dotąd były dla nich niebezpieczne ze względów klimatycznych. Obecnie chinina jest często zastępowana lekami syntetycznymi z uwagi na częste poważne działania uboczne tego alkaloidu.

Podział Afryki

R1JEt49tKPPrU1

Ilustracja przedstawia karykaturę. Prezentuje ona ogromnego człowieka w mundurze, który stoi z rozpostartymi nogami i rękami na kontynencie afrykańskim. Mężczyzna ma krótkie włosy, wąsy oraz przewieszoną przez ramię torbę i strzelbę. W rękach trzyma kapelusz oraz rozciągnięty sznurek. Prawa noga mężczyzna stoi na południowej części Afryki, a lewa na północnej części. W tle ilustracji są chmury.

W latach 1890–1916 Europejczycy podbili całą Afrykę z wyjątkiem dwóch państw: najstarszej monarchii – chrześcijańskiej Etiopii i najmłodszej republiki – Liberii, założonej na początku XIX w. przez wyzwolonych niewolników z Ameryki. W latach 1884–1885 na konferencji w Berlinie przedstawiciele rządów europejskich dokonali podziału terytorium dorzecza rzeki Kongo, przy czym wytyczone przez nich granice nie uwzględniały tradycji miejscowych grup etnicznych. Najwięcej koloniikoloniakolonii w Afryce zdobyli Brytyjczycy i Francuzi. Stare państwa kolonialne, Portugalia i Hiszpania, rozszerzyły swój stan posiadania w pasie przybrzeżnym jedynie o część interioru, czyli wnętrza kontynentu. Nowe w gronie państw kolonialnych były Belgia, Niemcy i Włochy.

Mimo ustalonych na konferencji stref wpływów i granic sytuacja w koloniach była pełna napięć. Na wspomnianej konferencji w Berlinie utworzono tzw. Wolne Państwo Kongo – prywatną własność króla Belgów Leopolda II. W 1908 r. kontrolę nad Kongiem przejęło państwo belgijskie. Niemcy dwukrotnie wywołały kryzys międzynarodowy, rywalizując z Francuzami o Maroko. W 1912 r. zgodziły się na protektorat francuski nad Marokiem za cenę powiększenia swojej kolonii w Kamerunie kosztem Francuskiej Afryki Równikowej. Włosi podbili Erytreę, ale ponieśli klęskę w wojnie z Etiopią w bitwie pod Aduą w 1896 r. Piętnaście lat później zajęli turecką Trypolitanię.

Rasudy1akJcjE

Czarno‑białe zdjęcie przedstawia dojrzałego mężczyznę w królewskim mundurze. Jest przepasany sznurem, ma zawieszony łańcuch. Mężczyzna ma długą, gęstą brodę z wąsami, lekko garbaty nos i krótkie włosy. Stoi z rękoma schowanymi za plecami.

Azja – kolonie i półkolonie

R132ZiEhxBGlv1

Czarno‑białe zdjęcie przedstawia portret dojrzałego mężczyzny. Jest lekko łysiejący, ma krótkie, zaczesane do tyłu włosy. Ma gęstą brodę z wąsami, lekko garbaty nos i ledwie zarysowane zmarszczki na twarzy. Ubrany jest w garnitur z płaszczem i krawatem w kropki.

Na południu Azji największą potęgę stanowiła Wielka Brytania, dla której najważniejsze były Indie, nazywane perłą w koronie imperium. W 1877 r. królowa Wiktoria została cesarzową Indii. Brytyjczycy stworzyli w Indiach wyższe uczelnie typu europejskiego. Wykształceni w nich Hindusi założyli w 1885 r. w Bombaju Indyjski Kongres Narodowy, będący reprezentacją wszystkich mieszkańców Indii, niezależnie od ich przynależności kastowej i wyznawanej religii. Z powodu różnic między muzułmanami i hinduistami w 1906 r. utworzono odrębną Ligę Muzułmańską. Francuzi w drugiej połowie stulecia zdobyli Indochiny. Holendrzy zaś zachowali swoje posiadłości na Wyspach Korzennych (Molukach) zajęte dwa wieki wcześniej. Hiszpanie natomiast w 1898 r. utracili Filipiny na rzecz Stanów Zjednoczonych. Na północy Azji dominowała Rosja, która podbiła Kaukaz, Azję Środkową, całą Syberię i północną część Dalekiego Wschodu. W wojnie z Rosją w latach 1904–1905 zwyciężyło nowe mocarstwo – Japonia. Dziesięć lat wcześniej Japończycy pokonali Chińczyków i zdobyli Tajwan, a w 1910 r. anektowali Koreę.

Niezależne – przynajmniej formalnie – pozostały Chiny, Syjam, Persja, Afganistan i Turcja. W Chinach wyznaczono porty otwarte dla międzynarodowego handlu, w których istniały eksterytorialne dzielnice dla cudzoziemców. Ponadto mocarstwa europejskie zagarnęły kilka portów jako bazy morskie, co było wynikiem II wojny opiumowej, która wybuchła w 1856 r. i z przerwami trwała do 1860 r. Wielka Brytania i Francja zaatakowały Chiny, korzystając z tego, że trwało tam powstanie ludowe. Państwa zachodnie zażądały otwarcia Chin dla nieograniczonego handlu (Brytyjczykom zależało głównie na narzuceniu im handlu brytyjskim opium). W październiku 1860 r. zawarto pokój. Na jego mocy m.in. porty chińskie zostały otwarte dla handlu z mocarstwami zachodnimi, w tym także handlu opium, a w Pekinie, zamkniętym dotychczas dla cudzoziemców, otwarto ambasady zwycięskich państw. Rosnąca nienawiść Chińczyków wobec cudzoziemców spowodowała wybuch powstania bokserów w 1899 r., stłumionego w wyniku interwencji mocarstw. Dziesięć lat później wybuchła rewolucja, w wyniku której w 1912 r. utworzono Republikę Chińską.

RFZRlYvilMcUY

Rysunek przedstawia rozłożoną na ziemi mapę Chin. Stoi na niej wysoki mężczyzna we fraku z ciemnoniebieską marynarką i spodniami w biało‑czerwone pasy. W prawej ręce trzyma zapisaną kartkę w języku angielskim, a w lewej rękojeść szabli. Mężczyzna ma długie, siwe włosy oraz długą bródkę. Wokół niego na mapie klęczą mężczyźni w mundurach. Patrzą na stojącego, w rękach trzymają nożyczki. Od lewej pierwszy mężczyzna ma spiczaste wąsy, jasny mundur z elementem zbroi oraz srebrnym hełmem ze złotym orłem na głowie. Drugi ma gęste wąsy, zielony mundur przepasany czerwoną szarfą i szeroki kapelusz na głowie. Trzeci jest otyły, ubrany we frak z kamizelką ze wzorem flagi Wielkiej Brytanii, na głowie ma cylinder. Czwarty ma zielony mundur, gęstą brodę z wąsami i ciemną, wysoką czapkę. Piąty ma niebiesko‑czerwony mundur, siwą brodę z wąsami i czerwoną czapkę z daszkiem z piórkiem w kolorze francuskiej flagi. W tle rysunku inna postać w biało‑czerwonym mundurze ostrzy nożyczki na specjalnym kole.

Ameryka Łacińska – zależność

Kraje Ameryki Łacińskiej, które na początku XIX stulecia wyzwoliły się spod hiszpańskiego panowania, pod koniec wieku popadły w gospodarczą zależność od Europy i Ameryki Północnej, stając się ich zapleczem surowcowym. W Ameryce Południowej dominującą rolę uzyskał kapitał brytyjski, w Ameryce Środkowej zaś – północnoamerykański. W 1898 r. Stany Zjednoczone pozbawiły Hiszpanię jej ostatnich kolonii w Nowym ŚwiecieNowy ŚwiatNowym Świecie: Kuby i Puerto Rico. Kuba stała się niepodległą republiką, faktycznie jednak była uzależniona od północnego sąsiada. Pięć lat później od Kolumbii przy pomocy Stanów Zjednoczonych oderwała się Panama. Dzięki udzieleniu jej wsparcia Stany zyskały wieczystą dzierżawędzierżawadzierżawę strefy Kanału Panamskiego. W 1912 r. Amerykanie okupowali Nikaraguę i Honduras.

Białe osadnictwo

Europejczycy, tworząc kolonie w różnych częściach świata, wprowadzali różne modele zarządzania nimi. Brytyjczycy przyznawali samorząd terytoriom, na których osiedlali białych kolonistów. Wychodzili bowiem z założenia, że przedstawiciele „rasy anglosaskiej” w koloniach mają prawo decydować o swoim losie, w odróżnieniu od ludności tubylczej, która jak dzieci wymaga opieki. W 1867 r. cztery prowincje brytyjskie w Ameryce Północnej utworzyły dominiumdominiumdominium Kanady. Parlament brytyjski przyznał jego władzom pełną niezależność w sprawach wewnętrznych. Wspólna pozostała jedynie polityka zagraniczna i osoba monarchy. Status dominium przyznano także Australii w 1901 r. i Nowej Zelandii w 1907 r.

RbC3zhgOFUqsh1

Czarno‑białe zdjęcie przedstawia portret starszego mężczyzny. Ubrany jest w mundur z krótkim rękawem i odznaczeniami na piersi. Na głowie ma kapelusz z dużym rondem. Mężczyzna ma skrzyżowane ręce. Ma lekko garbaty nos, krótkie wąsy oraz zmarszczki na twarzy.

W Afryce Południowej doszło do konfliktu pomiędzy osadnikami holenderskimi, zwanymi Burami, a Brytyjczykami. Burowie utworzyli własne państwa: Republikę Oranii i Republikę Południowej Afryki (Transwal). Odkrycie diamentów i złota na ich terytoriach oraz napływ osadników pochodzenia anglosaskiego doprowadziły do wybuchu wojny w 1899 r. Po trzech latach ciężkich walk Brytyjczycy opanowali obie republiki burskie. W 1910 r. zawarto kompromis, tworząc Związek Południowej Afryki – dominium brytyjskie. Przewagę w jego władzach zdobyli Burowie, którzy sami siebie określali mianem Afrykanerów. Terenem osadnictwa francuskiego była Algieria. Największe terytorium osiedleńcze na świecie stanowiła należąca do Rosji Syberia. Wysyłano tam zarówno dobrowolnych osadników, jak i skazańców. Po każdym polskim powstaniu i wykryciu przez carat spisku pojawiali się na Syberii polscy zesłańcy. Nazwiska kilku z nich można odnaleźć w nazwach geograficznych – np. Góry Czekanowskiego i Góry Czerskiego (odkryte przez Aleksandra Czekanowskiego i Jana Czerskiego, geologów i geografów, zesłanych na Syberię za udział w powstaniu styczniowym, prowadzących badania w północno‑wschodniej Syberii).

R11o2obtwBF8m

Ilustracja przedstawia karykaturalne postaci, które siedzą przy stole z nożami. Na stole leży ciasto podpisane jako Chiny. Postaci kroją ciasto na kawałki, część patrzy na siebie złowrogo. Po lewej siedzi starsza kobieta w królewskim stroju z jasną chustą i koroną na głowie. Ma kolorowe pierścienie na palcach i bransolety na rękach. Ma siwe włosy i zmarszczki na twarzy. Obok siedzi mężczyzna w ciemnoniebieskim mundurze z ciemnym hełmem zakończonym złotym szpikulcem. Mężczyzna ma bujne wąsy. Ta postać patrzy na kobietę z lewej z wrogością i zmarszczonymi brwiami. Dalej siedzi mężczyzna w zielonym mundurze i jasną czapką. Ma blond wąsy i brodę, patrzy spokojnie. Za jego plecami stoi młoda kobieta w niebiesko‑biało‑czerwonym stroju z małą, czerwoną czapką z rozetą w podobnych kolorach, co strój. Po prawej przy stole siedzi mężczyzna o azjatyckich rysach twarzy. Ubrany jest w czerwono‑białe kimono. Ma czarne włosy spięte w kitę. Obok niego leży samurajski miecz. Mężczyzna jest zamyślone, dotyka dłonią brody. Za postaciami siedzącymi przy stole stoi starszy mężczyzna o azjatyckich rysach twarzy. Unosi ręce, krzyczy. Ma zmarszczki na twarzy i długie, siwe wąsy oraz długi, czarny warkocz. Ma długie paznokcie. Ubrany jest w czerwono‑żółty strój.

Słownik

Słowa kluczowe

imperium brytyjskie,kolonie francuskie, kolonializm, Chiny w II połowie XIX w. polityka otwartych drzwi, świat w II połowie XIX w., świat na początku XX w.

Bibliografia

Historia powszechna XIV‑XV w. Wybór tekstów, A. Wyrobisz, B. Geremek, M. Małowist, Warszawa 1964.

M.L. Pisarek, Świat oczami odkrywców, Warszawa 1971.

Wiek XVI–XVIII w źródłach, S.B. Lenard, M.Sobańska‑Bondaruk; tłum. E. Milewska, Warszawa 1999.

Wielka historia świata. Tomy 1‑12 (praca pod patronatem Polskiej Akademii Umiejętności); Świat Książki 2004‑2006.

Seria Historia powszechna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011‑2019.