Rc3EqOSWzNMce1

Obraz przedstawia autoportret Stanisława Ignacego Witkiewicza. Jest tu ukazany dojrzały mężczyzna o pociągłej twarzy i dużym nosie, ma duże oczy i wysokie czoło. Jego włosy są krótkie, układające się, z przedziałkiem po prawej stronie jego głowy. Mężczyzna ubrany jest w koszulę i krawat. Za jego plecami, w oddali widać budynki z wysokimi kominami, z których wydobywa się gęsty, kłębiący się dym. W lewym, dolnym rogu obrazu widać zapiski: Witkacy 1938 24 VI (T.B) i niepowiązane w słowa pojedyncze litery.

Stanisław Ignacy Witkiewicz urodził się jako jedyny syn Stanisława Witkiewicza (1851–1915), młodopolskiego malarza, architekta i pisarza. Dorastał w otoczeniu sztuki, z domu wyniósł również zamiłowanie do nauki, przede wszystkim do filozofii, którą zajmował się od najmłodszych lat. Witkacy był świadkiem przemian cywilizacyjnych i politycznych początku XX wieku. Podczas I wojny światowej służył w armii carskiej Rosji, był również świadkiem rewolucji październikowej. Na własne oczy obserwował przemiany zachodzące w II Rzeczpospolitej po odzyskaniu niepodległości. Jego dzieła literackie wielokrotnie nawiązywały do problemów egzystencjalnych współczesnego społeczeństwa oraz do dyskusji światopoglądowych czasów Młodej Polski, a później dwudziestolecia międzywojennego.

Przemówienia rewolucjonistów

W czasach I wojny światowej Witkacy jako rosyjski poddany zaciągnął się do służby w wojsku carskim. W latach 1914–1917 służył w Pawłowskim Pułku Lejbgwardii, elitarnym oddziale piechoty stacjonującym w Petersburgu. Tam w roku 1917 był bezpośrednim świadkiem rewolucji październikowej. Wydarzenie to wpłynęło na jego światopogląd, teorie historiozoficzne oraz katastroficzne przekonania. Zaznajomiło go też z retoryką rewolucjonistów.

Mowy wygłaszane w Szewcach przez reprezentantów ścierających się ze sobą stronnictw mają wiele wspólnego z wypowiedziami polityków żyjących w czasach Witkacego. Pisarz parafrazował w tekście dramatu poglądy polskich nacjonalistów, socjalistycznych działaczy społecznych, zaczerpnął też wiele ze stylu wypowiedzi rosyjskich działaczy, z Włodzimierzem Leninem (1870–1924) na czele, który został wprost wspomniany w tekście dramatu:

Sajetan, przywódca rewolucji szewców, wielokrotnie wygłasza przemowy dotyczące koniecznych zmian w organizacji przyszłego społeczeństwa. Nieustannie dyskutuje z innymi postaciami dramatu, co może przywodzić na myśl niekończące się dysputy toczone podczas politycznych wieców:

Ton, a także treść dyskusji Sajetana i Scurvy’ego wpisują się w rewolucyjną retorykę, którą Witkacy poznał podczas pobytu w Rosji. Wypowiedzi bohaterów dotykają kwestii politycznych szeroko dyskutowanych w okresie artystycznej działalności autora Szewców. Nie wyrażają jednak jego osobistych poglądów. Pisarz streścił przekonania bolszewików i faszystów po to, by przedstawić własną teorię historiozoficzną dotyczącą następujących po sobie przemian społecznych.

Sztuka dobrego wysławiania się

Przemówienia osób dramatu są przeplatane wypowiedziami pozostałych postaci – nie są więc monologami. Zawierają jednak w sobie elementy charakterystyczne dla kompozycji mowy. Witkacy rozpisał je, korzystając z szerokiej gamy środków wykorzystywanych przez profesjonalnych oratorów.

Nauką, która opisuje zasady dobrego wysławiania się i formułowania perswazyjnej wypowiedzi, jest retoryka. Sztuka przemawiania była istotnym elementem wykształcenia już w starożytności, a oracje greckich i rzymskich retorów, takich jak Gorgiasz (ok. 480 p.n.e. – ok. 385 p.n.e.), Demostenes (382 p.n.e. –322 p.n.e.) czy Cyceron (106 p.n.e. – 43 p.n.e.), przeszły do historii i niejednokrotnie ją zmieniały.

Znawcy retoryki głoszą, że do przekonania słuchacza nie wystarczą tylko dobrze dobrane argumenty – równie ważny jest sposób ich wysłowienia. W ramach przemówienia orator może używać wielu tropówtropytropów retorycznych służących zainteresowaniu odbiorcy i wzbudzeniu w nim emocji. Do takich środków należy między innymi metafora, która pobudza wyobraźnię słuchacza. Często stosowanym tropem jest także emfazaemfazaemfaza, która nadaje wypowiedzi silne, emocjonalne zabarwienie, oraz na przykład sarkazm, który służy zjadliwemu wyszydzeniu zdania oponentów.

Według zasad retoryki prawidłowo sformułowaną wypowiedź cechują cztery właściwości: poprawność (wynikająca z opanowania języka i sztuki wysłowienia), jasność (służąca zrozumiałemu wyłożeniu myśli), stosowność (polegająca na dopasowaniu stylu do tematu) oraz ozdobność (wykorzystująca estetykę słowa).

Wypowiedzi bohaterów Szewców są niekiedy skonstruowane wbrew tym regułom. Witkacy narusza je celowo. Wykorzystuje zalecenia retoryki, a jednocześnie je podważa – postaci ulegają żywiołowi dyskusji, ale ich głównym celem nie jest przekonanie innych do swoich racji. Przede wszystkim bohaterowie usiłują wysłowić wewnętrzną pustkę wrażliwej jednostki w czasach, gdy cywilizacja europejska osiąga swój kres. Jałowość tych schyłkowych rozmów ilustruje między innymi „pośmiertny” monolog Sajetana:

Sajetan używa typowych dla przemówień figur słownych, takich jak enumeracjaenumeracjaenumeracja – służąca uwypukleniu myśli za pomocą szeregu wyrazów będących elementami pewnej całości: Zjeść, poczytać, pogwajdlić, pokierdasić i pójść spać. Pojawiają się pytania retoryczne: Bo co są te tak zwane wielkie idee społeczne?. Jednocześnie szewc nie zachowuje stosownego stylu w swojej wypowiedzi – używa wyrażeń potocznych, przekleństw (psia ich ścierwa, Do cholery w ogóle z takim rozumowaniem). Jego mowa nie pełni bowiem funkcji stricte perswazyjnej – Sajetan nie przekonuje swoimi słowami odbiorców sztuki, lecz jest tylko jednym z wielu głosów ścierających się z rewolucyjnym chaosie. I podobnie jak pozostałym, Witkacy nie przepisuje mu zdolności do zmiany biegu wydarzeń, toczących się według nieubłaganych praw historii.

Słownik