Zofia Nowicka Świat człowieka – świat kultury. Systematyczny wykład problemów antropologii kulturowej

Kultura jest przedmiotem badań naukinaukanauki zwanej antropologią. Jej celem jest badanie ludzkich kultur (zarówno jej przejawów materialnych, jak i behawioralnych – wyrażających się w ludzkich zachowaniach) w celu odnajdywania ogólnych praw dotyczących funkcjonowania człowieka w świecie, jego adaptowania się do środowiska naturalnego i kształtowania relacji społecznych.

Pojęcie kultury występuje zasadniczo w dwu odmianach: wąskim – wartościującym lub ograniczonym do dziedziny sztukisztukasztuki: w znaczeniu wartościującym, zawierającym ocenę ludzkich wytworów; w świetle tego ujęcia są kultury wyższe i niższe, jej pewne modele są wyróżniane spośród innych; w tym rozumieniu używamy słowa „kulturalny” w celu pozytywnej oceny człowieka lub jego działań; dotyczy ono realizacji określonych wzorców kulturowychwzorzec kulturowywzorców kulturowych; w znaczeniu „kultury wysokiej”, czyli sztuki, tj. wytworów artystycznych, służących zaspokojeniu ludzkich potrzeb estetycznych – przeżycia zachwytu, poczucia piękna, uniesienia itp. szerokim – opisowym, oznaczającym zbiór różnych zjawisk niepodlegających wartościowaniu – przedmiotów, działań, norm, wartości i instytucji wytworzonych przez człowieka; w tym znaczeniu wyróżniamy kulturę w sensie:

• atrybutywnym – jako atrybut (właściwość, trwałą cechę) ludzkiego życia w ogóle; człowiek jest w tym ujęciu podmiotem – twórcą kultury; kultura występuje tu w liczbie pojedynczej – jako kultura ludzka w ogóle, bez względu na różnice w jej przejawach;

• dystrybutywnym – jako zbiór zjawisk występujących w określonej zbiorowości – człowiek w tym znaczeniu jest częścią kultury, do której przynależy, kultury zaś są historycznie zmienne i różnią się od siebie charakterystycznymi cechami. Gdy określa się miejsce filozofii w kulturze oraz porównuje ją z innymi jej przejawami, kultura występuje w znaczeniu szerokim, atrybutywnym. W tym znaczeniu charakteryzuje się ona m.in. następującymi cechami:

• wszechstronnym związkiem z człowiekiem – jest podmiotowo‑przedmiotowa, tzn. człowiek jest dla niej podmiotem – twórcą, ale zarazem podlega jej wpływom, ponieważ jest także jej przedmiotem – odbiorcą;

• ponadjednostkowością (charakterem społecznym) – choć tworzona przez jednostki, jest wytworem życia zbiorowego, ponieważ to zbiorowość ją przechowuje i przekazuje, organizując jej życie; każdy pojedynczy twórca kultury pozostaje pod wpływem tego przekazu i tej organizacji, wpływających stale na jego życie;

• intencjonalnością – należy do zjawisk świadomych, jest efektem oddziaływań społecznych i uczenia się; w tym sensie jest wyuczona, pozabiologiczna.

1 Źródło: Zofia Nowicka, Świat człowieka – świat kultury. Systematyczny wykład problemów antropologii kulturowej, Warszawa 2001, s. 56–63.

Roman Ingarden Człowiek i jego rzeczywistość

Człowiek uprawia ziemię i hoduje rośliny, stawia domy, buduje drogi lub koleje, reguluje rzeki itd. Robią to jednak na swój sposób niektóre i swoich wymiarach także niektóre przynajmniej zwierzęta – bobry, mrówki, termity – choć na pewno w stopniu znacznie mniej doskonałym i powszechnym. Ale człowiek stwarza nadto tego rodzaju przedmioty, jak dzieła sztuki, teorie naukowe, systemy metafizyczne lub teologiczne, języki, jako różne sposoby utrwalania i przekazywania innym tego, co raz zostało pomyślane, państwa, instytucje publiczne (jak np. uniwersytety) lub prywatne (np. banki, towarzystwa itp.), systemy prawne, pieniądz itd. […].

Ale ciekawe i istotne jest właśnie to, że człowiek nie zadowolił się wytwarzaniem jedynie narzędzi pożytecznych dla jego funkcji czysto biologicznych, lecz że już na poziomie okresów „przedhistorycznych” zaczął wytwarzać różne przedmioty z czysto fizyczno‑biologicznego punktu widzenia mało lub zgoła niepożyteczne, a jednak potrzebne dla niego i jego życia psychicznego, przedmiotu stanowiące nie tylko objaw wyładowania się pewnych jego sił duchowych, ale zarazem bogacące niezmiernie świat, w którym żyje. Już na skałach jaskiń, które człowiek niegdyś zamieszkiwał, znajdujemy pierwsze twory malarstwa, i to twory mówiące nam wiele o dobrym smaku i o żywych potrzebach artystycznych ich twórców. […]

Faktem jest również, że wytworzone przez nas, ludzi, dziedziny sztuki, nauki, prawa, techniki, że stworzona przez nas rzeczywistość dziejowa taką wagę w życiu naszym posiada i tak na jego przebieg wpływa, że obcując z całą tą, jak niektórzy chcą, quasi‑rzeczywistością, sami pod jej wpływem zmieniamy się, jesteśmy przez nią kształtowani, nabieramy nowych cech charakteru, nowych upodobań lub wstrętów, nowych namiętności i ukochań. Od dzieciństwa wrastamy w pewien zastany przez nas świat wytworów ducha ludzkiego. Nim ten świat zaczniemy przetwarzać i dorzucać do niego nowe dzieła, on nas otacza i wpływa na nas, modelując nasze ciało, nasze myśli, uczucia i pragnienia. On sprawia, że jesteśmy dziedzicami minionych pokoleń, że nie jesteśmy – każdy z nas z osobna – samotni na świecie, że mamy wspólny świat wytworów ducha i naszych przezeń kierowanych czynności cielesnych, a przez to i my sami – ludzie z ludźmi – w mniejszym lub większym stopniu zrastamy się w jeden jakby organizm ludzkości. A gdy z kolei sami stajemy się twórcami lub współtwórcami nowych dzieł sztuki, nowych praw, nowych ideałów społecznych czy moralnych, nowych dziejów, nowych maszyn i przyrządów, wszystko to – jakby we fali wstecznej – na nas samych oddziaływa.

2 Źródło: Roman Ingarden, Człowiek i jego rzeczywistość , [w:] Książeczka o człowieku, Kraków 1998, s. 30, 31, 35.