Podsumowanie

Rwn2tuc6Qf9Mf1

Ilustracja przedstawia portret młodego mężczyzny. Jego twarz jest pociągła, czoło wysokie, nos wydatny. Mężczyzna ma duże, wyraziste oczy. Jego włosy są falujące, bujne, zaczesane ku górze.

Przedstawione trzy przykłady reakcji na dominację w filozofii metafizycznegometafizykametafizycznego idealizmuidealizmidealizmu dziejowego wyrastały, jak widzieliśmy, z rozmaitych motywów i uwarunkowań. Należały do nich i uwarunkowania pozafilozoficzne, o charakterze społeczno‑politycznym (Marks), i motywy czysto teoretyczne, jak dostrzeżenie w samym systemie Hegla pewnych sprzeczności (Marks, Kierkegaard), a także postulowanie powrotu do empirycznegoempiryzmempirycznego konkretu i jednostkowej egzystencjiegzystencjaegzystencji w miejsce filozoficznego priorytetu spekulatywnej abstrakcji (Schopenhauer, Kierkegaard) oraz motywy psychologiczno‑biograficzne (pesymizm Schopenhauera, neurastenia Kierkegaarda).

Różnych motywów decydujących o zasadniczej odmienności każdej z tych prób przekroczenia filozofii w tym kształcie, którego apogeum była filozofia Hegla, można, oczywiście, wyliczyć znacznie więcej. Nie można natomiast w żadnym razie minimalizować czy zamazywać różnic między uniwersalistycznym i praktyczno‑politycznym, systemowym i racjonalistycznym projektem Marksa, metafizycznym i woluntarystycznymwoluntaryzmwoluntarystycznym, empirystycznym i elitarystycznym systemem Schopenhauera oraz egzystencjalnym i irracjonalistycznym, indywidualistycznym i religijnym, antysystemowym i paradoksparadoksparadoksalnym myśleniem Kierkegaarda. Jedno wszelako łączy wszystkie te próby. Jest to krytyczne odcięcie się od filozofii rozumianej jako najwyższy wyraz urzeczywistniania się w realnym świecie uniwersalnych wartości wolności, rozumności i sprawiedliwości; odcięcie się od idei filozofii jako autonomicznej i zarazem fundamentalnej dziedziny ludzkiej działalności, ustanawiającej samowiedny, zbiorowy podmiot w roli suwerenasuwerensuwerena panującego nad światem i dziejami. W istocie owe trzy rodzaje reakcji na klasyczną filozofię niemiecką były wszystkie w pewnym sensie antyfilozoficzne, zapowiadały pojawienie się modnego później hasła „końca filozofii”.

R1KcxtSsxvvMv1

Ilustracja przedstawia portret dojrzałego mężczyzny. Ma krótkie, ciemne włosy, kanciastą twarz, brązowe oczy, wydatny nos oraz lekki zarost. Ubrany jest w czarny habit z kapturem.

Ich antyfilozoficzność była oczywiście czymś względnym; występując przeciw panującemu kształtowi filozofii, same pewną filozofię proponowały. A w tych propozycjach pewną rolę odgrywały oczywiście nawiązania do tradycji i stylów filozofowania, które pojawiały się już wcześniej. Marks w pewnym zakresie kontynuował oświeceniową postawę deterministycznądeterminizmdeterministyczną, choć i nieobcy był mu romantyczny patos wolności; Schopenhauer za punkt wyjścia swoich metafizycznych konstrukcji przyjął zasadnicze rozstrzygnięcia Kanta; a Kierkegaard w swojej paradoksalnej dialektyce korzystał z ujęć odnajdywanych w najstarszych tekstach chrześcijaństwa, z krytycznych wystąpień Lutra i z inspiracji czerpanej od Pascala. Wszyscy oni jednak otwierali przed filozofią nowe perspektywy, bo odmiennie od dominującego w ich czasach heglizmu rozumieli jej przedmiot i zadania. Owa odmienność polegała właśnie na uznaniu nieautonomiczności myślenia filozoficznego i szerzej świadomości. Marks twierdził, że filozofia i wszelkie wytwory świadomości ludzkiej są wtórne wobec praktyczno‑życiowej działalności ludzkiej, odbywającej się w sferze społecznej produkcji dóbr, i że mogą być one bądź prawdziwym, bądź fałszywym ich odbiciem. Schopenhauer uznał, że myślenie i poznawcze funkcje świadomości są tylko wyrazem woli uprzedmiotowionej, a ostatecznie – epifenomenemepifenomenepifenomenem woli ujmowanej jako bezosobowa, kosmiczna i irracjonalna siła, prąca do ujawnienia się w empirycznym świecie. Kierkegaard potraktował myślenie, świadome operacje pojęciowe, wiedzę jako przeszkodę w ujawnieniu się prawdy egzystencji ludzkiej, którą jest indywidualna i ciągle ponawiana relacja jednostki ludzkiej do Boga.

Jak wiadomo, przeznaczeniem teorii Marksa okazało się przeistoczenie jej w ideologięideologiaideologię masowych partii politycznych, a później państw. Filozofia Schopenhauera znalazła oddźwięk w inaugurujących epokę współczesną nurtach „filozofii życia” oraz w modernistycznych prądach dekadentyzmu i katastrofizmu. Filozofia Kierkegaarda odżyła natomiast w różnych odmianach egzystencjalizmuegzystencjalizmegzystencjalizmu, w nowych nurtach teologii protestanckiej i inspiruje do dzisiaj myślicieli badających głębiny ludzkiej psychiki. Wszystkie te oddziaływania miały miejsce zapewne dzięki konieczności wypracowania nowych filozoficznych ram dla zaprezentowanych przez te koncepcje formuł podmiotowości; podmiotowości nieuzgadnialnych już z formułą, skrótowo mówiąc, kartezjańsko‑kantowsko‑heglowską. Te nowe perspektywy nie wyczerpywały, oczywiście, tematyki, jaką poruszała filozofia u kresu wieku XIX i przez cały wiek XX. Odcisnęły jednak na niej niezatarte piętno.

Słownik