Przeczytaj
O autorze
Jan Andrzej Morsztyn (1621‑1693) – twórca dworskiej poezji barokowej. Jego największą inspiracją były utwory włoskiego poety Giambattisty Mariniego, od którego nazwiska wywodzi się nazwa kierunku zwanego marinizmemmarinizmem. Włoski poeta stworzył „nurt poezji światowych rozkoszy”„nurt poezji światowych rozkoszy”. Jako pierwszy wprowadził do swojej twórczości zaskakujące konceptykoncepty oparte na wirtuozerii języka poetyckiego – technice polegającej na stosowaniu w jednym utworze wielu skomplikowanych środków artystycznego wyrazu. Do najbardziej znanych utworów Jana Andrzeja Morsztyna należą erotyki wchodzące w skład dwóch zbiorów poezji – Lutnia oraz Kanikuła albo Psia Gwiazda. W twórczości poety często w wyszukanej formie zamykana jest błaha treść. Niemal w całości była ona parafrazą tekstów lub motywów znanych wcześniej z poezji staropolskiej, nowołacińskiej, a także włoskiej i francuskiej. Morsztyn był również tłumaczem; jako pierwszy przełożył na język polski tragedię Pierre’a Corneille’a Cyd, albo Roderyk. Dzięki doskonale opanowanemu warsztatowi poetyckiemu Morsztynowi udało się stworzyć zmysłowe i jednocześnie intelektualne wiersze. Koncepty, szokujące paradoksyparadoksy, antytezyantytezy i kontrastykontrasty, hiperbolehiperbole i gradacje (stopniowania), ale przede wszystkim zadziwiające puenty stały się również podstawą porównywania miłości do śmierci – zestawienia, które często pojawiało się w poezji Jana Andrzeja Morsztyna.
Eros i Tanatos
W mitologii greckiej Eros jest bogiem miłości i cielesnej rozkoszy. Według przekazu mitologicznego był synem bogini miłości ‒ Wenus oraz boga wojny ‒ Aresa. Przedstawiano go najczęściej jako skrzydlatego młodzieńca z łukiem i strzałą, której ugodzenie sprawiało, że wybrańcy zakochiwali się w sobie. Symboliczne atrybuty bożka nieprzypadkowo więc sugerują, że miłość może przynosić cierpienie. Eros – jako rzeczownik pospolity wywodzący się z języka starogreckiego – oznacza również pragnienie posiadania czegoś, czego się nie ma. Wiąże się więc z brakiem, pustką i niedostatkiem. To stany emocjonalne, których często doświadcza nieszczęśliwie zakochany człowiek. Siła Erosa może być zatem słodko‑gorzka i tak jest właśnie pojmowana w poezji miłosnej Jana Andrzeja Morsztyna.
Tanatos jest zaś w mitologii greckiej uosobieniem śmierci. Wyobrażano go sobie jako młodzieńca z czarnymi skrzydłami i ze zgaszoną, odwróconą w dół pochodnią, która symbolizuje gasnące życie. Mimo że w mitologii greckiej nie ma bezpośrednich wątków łączących Erosa i Tanatosa, to stali się oni na trwałe funkcjonującymi w literaturze i sztuce symbolami miłości i śmierci. Charakterystyczne połączenie tematyki miłosnej i eschatologicznejeschatologicznej zostało podstawą zaskakującego konceptu w erotykach Jana Andrzeja Morsztyna, ponieważ:
Miłość, śmierć, mistyka. O liryce erotycznej Jana Andrzeja MorsztynaMiłość barokowa ociera się nieustannie o śmierć. Utwory kunsztownej liryki miłosnej przepełnione są przedśmiertnymi westchnieniami, jękiem i płaczem kochanków rażonych ognistym spojrzeniem swych nielitościwych wybranek, kochanków konających w miłosnych cierpieniach, ranionych złotymi pociskami Kupidyna.
Poeta był stałym bywalcem wielu zagranicznych dworów. Dobrze znał więc dworskie konwenanse i wiedział, że miłość bywa niebezpieczną grą, o której można pisać w kunsztowny i zaskakujący sposób.
Słownik
(gr. antithesis – przeciwstawienie) składniowy środek stylistyczny polegający na zestawieniu w jednej wypowiedzi dwóch przeciwstawnych, często wykluczających się logicznie stwierdzeń
(gr. eschatos – ostatni; logos – słowo); nauka o rzeczach ostatecznych, na przykład śmierci, przemijaniu, piekle i niebie; także wyobrażenia o losie człowieka po jego śmierci
(gr. hyperbole – przerzucenie, przesada); przesadnia, przesada; środek stylistyczny, który polega na celowej przesadzie w opisie czegoś
(wł. concetto – świetny, wyszukany pomysł); oryginalny i zaskakujący pomysł, na którym oparty jest utwór literacki; także prąd w poezji barokowej dążący do zaskakiwania i szokowania czytelnika wyszukanym konceptem
(łac. contra stare – stać naprzeciw) zabieg stylistyczny, który polega na przedstawieniu danego zjawiska między innymi przez ukazania go w kontekście zjawiska zupełnie odmiennego
(od nazwiska Giambatisty Mariniego); styl w literaturze barokowej, który charakteryzuje się efektowną formą i nadużywaniem w jednym utworze różnorodnych środków stylistycznych
(łac. mortuus – zmarły, martwy); dotyczący śmierci, umierania
nurt w poezji barokowej, rodzaj dworskiej liryki nawiązującej do marinizmu i konceptyzmu, o błahej, najczęściej miłosnej tematyce
(gr. parádoxos – nieoczekiwany, nieprawdopodobny, zadziwiający); zaskakujące twierdzenie, często sprzeczne z powszechnie przyjętą opinią; także twierdzenie logiczne prowadzące do zaskakujących i sprzecznych wniosków
(łac. sensus – zmysł); pogląd, zgodnie z którym źródłem poznania są zmysły i wrażenia zmysłowe
(łac. vanitas – marność); związany z tematyką przemijania, ludzkiej marności; vanitas to myśl przewodnia biblijnej Księgi Koheleta (Koh 1, 2): Vanitas vanitatum et omnia vanitas
(Marność nad marnościami i wszystko marność
)