O kilku rodzajach wpływu antyku na literaturę renesansu (na przykładzie Kochanowskiego)

Renesansowe nawiązania do kultury grecko‑rzymskiej można podzielić na cztery zasadnicze typy. Dotyczyły one wpływu:

1. filozofii starożytnej na światopogląd zawarty w dziełach pisarzy renesansowych;

2. tematów i obrazów literackich zaczerpniętych z mitologii i literatury antycznej, którymi się często posługiwali twórcy epoki Kochanowskiego;

3. zrodzonych i rozpowszechnionych w starożytności rodzajów i gatunków literackich;

4. całego stylu klasycznego na literaturę i sztukę odrodzenia.

Światopogląd twórców renesansu

R1Qw2GSVkoVol1

Rysunek przedstawia obraz “człowieka idealnego”. Jest to szkic nagiego mężczyzny, wpisanego jednocześnie w okrąg i kwadrat. Ma rozpostarte ręce, ukazane w dwóch pozycjach. Podobnie nogi - raz postawione obok siebie, a także ukazane w lekkim rozkroku.

Związki światopoglądu twórców odrodzenia z antykiem dotyczą przede wszystkim nawiązań humanizmu renesansowego do myśli filozofów greckich (Platon, Arystoteles, epikurejczycy, stoicy), przekazywanych zazwyczaj przez twórców rzymskich (głównie Horacego). Renesansowy humanizm był prądem umysłowym, w którego ramach znalazły się elementy wielu postaw obecnych w filozofii starożytnej. Stąd można ten prąd nazwać synkretycznym, gdyż w jednym światopoglądzie odsłania różne zakorzenione w antyku spojrzenia na świat i człowieka.

W literaturze polskiej związki z myślą antyczną najłatwiej dostrzec w twórczości Jana Kochanowskiego, a zwłaszcza w jego Pieśniach. Ich dwuczęściowy zbiór powstał z inspiracji twórczością Horacego (autora czterech ksiąg Pieśni). To od autora Exegi monumentum i jego słynnego powiedzenia carpe diem (łac. chwytaj dzień) przejął Kochanowski epikurejską postawę afirmacji życia w każdym jego przejawie i korzystania z przyjemności, kiedy czas po temu:

W tym wesołym wędrowaniu przez życie należy – teraz zgodnie z zaleceniami stoików – zawsze zachować umiar i unikać zachowań skrajnych. Ideałem jest więc człowiek mądry, który pielęgnując cnotę, żyje uważnie i zawsze – jak nauczał Arystoteles – znajduje złoty środek, czyli wybiera najwłaściwszą drogę, prowadzącą między skrajnościami:

W duchu stoickim są również wypowiedzi o przemijaniu rzeczy doczesnych, ale ich prawdziwe źródło jest jeszcze dawniejsze – wywodzą się z nauki Heraklita, autora słynnych słów: panta rhei (gr.) – wszystko płynie (np. Pieśń XXIII, Księgi wtóre).

Tematy i motywy zaczerpnięte z kultury antyku

R1AeCsGiuV9pr1

Obraz przedstawia postać brodatego mężczyzny w sile wieku. Poeta ubrany jest w szubę ze spiczastym kołnierzem, spod brody i kołnierza wystaje mu niewielka kryza. W prawej ręce trzyma zwój papieru, w lewej ręce beret.

Wśród tematów i motywów antycznych w twórczości pisarzy renesansowych najobfitsze są nawiązania do tych wywodzących się z mitologii greckiej i rzymskiej oraz – w drugiej kolejności – z literatury antycznej. Przykładowo, we FraszkachfraszkaFraszkach Kochanowskiego pojawia się Mars i Achilles (Na swoje księgi), Orfeusz (Na lipę), Labirynt i Ariadna (Do fraszek), w Pieśniach lot Ikara (Pieśń XXIV, Księgi wtóre). W dramacie Odprawa posłów greckich cała akcja osnuta została na kanwie mitu o wojnie trojańskiej, wreszcie w Trenach powtarzają się imiona antycznych filozofów i poetów (łzy Heraklitowe czy skargi Symonidowe z Trenu I, Urszulka jako Safo słowieńska z Trenu VI).

Posługiwanie się obrazami mitologicznymi oraz motywami zaczerpniętymi z wierszy twórców starożytnych było w renesansie czymś naturalnym. Artyści epoki odrodzenia traktowali ten materiał jako swoisty język pomagający im wyrazić własne myśli, jako nieprzebraną skarbnicę ludzkich historii, a także poetyckich porównań i metafor. Trzeba przy tym podkreślić, że ich działania nie były mechanicznym przepisywaniem dzieł autorów starożytnych – poeci epoki Kochanowskiego nadawali antycznym motywom nowe konteksty, często służyły im one do pokazywania spraw aktualnych i osobistej egzystencji. Twórca renesansowy chętnie porównywał siebie do pszczoły, która zbiera nektar z różnych kwiatów, ale tworzy własny miód. Wszystkie ówczesne teksty, a zwłaszcza Treny Jana z Czarnolasu, mogą być znakomitą ilustracją takiego postępowania.

Gatunki literackie

Większość gatunków literackich uprawianych przez twórców renesansowych wywodzi się ze starożytności grecko‑rzymskiej. Do tradycji antycznych epigramatów nawiązują Rejowe Figliki i Fraszki Kochanowskiego. W czasach klasycznych biorą początek (co widać już w samej nazwie) anakreontyki (od greckiego poety – Anakreonta), pieśni (m.in. Horacy), hymny (np. Pindar), treny (np. Symonides), tragedia (Ajschylos, Sofokles, Eurypides). W antyku powstały także pierwsze sielanki (grecki Teokryt i rzymski Wergiliusz), z powodzeniem kontynuowane w polskim odrodzeniu przez Kochanowskiego – autora Pieśni świętojańskiej o Sobótce czy przez Szymona Szymonowica (np. Żeńcy).

R1Vl6HyV6my0q1

Obraz przedstawia małą dziewczynkę siedzącą na krześle. Koło niej stoi cytra. Przy krześle klęczy dojrzały mężczyzna w szesnastowiecznym stroju dworskim. Przygląda się dziecku.

I w tym przypadku twórcy renesansu nie kopiowali jedynie wzorców utrwalonych w starożytności, ale modyfikowali je, wzbogacali i rozwijali. Na przykład fraszkifraszkafraszki to nazwa gatunkowa upowszechniona przez Kochanowskiego, a obejmująca i typowe epigramaty, i aforyzmy, i anakreontyki czy epitafia.

Także Treny, choć nawiązują do utworów powstających w antyku, stanowią swoiste rozwinięcie starożytnej formuły gatunku. O ile żałobna treść w trenach starożytnych zamknięta była zazwyczaj w ramach jednego wiersza (pochwała zmarłego, wyraz ogromu straty, demonstracja żalu, pocieszenie i napomnienie), o tyle Kochanowski, wzorem innych twórców renesansu, rozpisał strukturę trenu na 19 utworów, stwarzając cykl poetycki.

Również Odprawa posłów greckich, choć pod wieloma względami odwzorowuje tragedię antyczną, to w zakresie potraktowania tematu różni się od dzieł Ajschylosa czy Sofoklesa. Uczynienie bohaterem utworu nie dumnej i rozdartej wewnętrznie jednostki, ale całego społeczeństwa, pozwoliło Kochanowskiemu na wyrażenie obywatelskich i politycznych poglądów, mających uniwersalne, ponadczasowe znaczenie, a także służących perswazji i umoralnieniu XVI‑wiecznej szlachty polskiej.

Styl

Kultura grecko‑rzymska umożliwiła wytworzenie się stylu klasycznego, który polega na stosowaniu w twórczości kilku podstawowych reguł. Dzieło powinno być zrozumiałe, napisane jasno, klarownie, pozbawione ozdobników. Wszystkie użyte środki pisarskie mają być wyważone, a co przystoi komedii, nie może się znaleźć w tragedii (zasada decorumdecorumdecorum). Kompozycją dzieła powinny rządzić właściwe proporcje ustalające harmonię całości, a wyborem tematu – reguła mimesismimesismimesis. W stylu poza gatunkami parodystycznymi dominuje powaga i chęć opisania losu człowieka w sposób jak najbardziej obiektywny.

Ten sposób pisania świadomie przejęli humaniści. Dlatego między innymi do twórców w pełni odzwierciedlających styl epoki trudno zaliczyć Reja, skłonnego do gromadzenia motywów i środków, a niezbyt dbającego o przejrzystą kompozycję swych utworów. Doskonale natomiast wpisuje się w klasykę renesansową Kochanowski ze swoją precyzją i jasnością języka oraz perfekcją i klarownością rozkładu wypowiedzi.

Styl klasyczny, a w Polsce zwłaszcza styl Kochanowskiego, będzie wielokrotnie w późniejszych epokach układem odniesienia dla innych sposobów pisania. A to dla udziwnionego stylistycznie baroku, a to dla uczuciowego sentymentalizmu czy kreacyjnego romantyzmu, a to wreszcie dla impresjonistycznego i symbolistycznego modernizmu czy burzącej zastane tradycje literackie Awangardy.

Słownik