Kniaź litewski królem Polski

RGi3LUCGV9Ib51

Ilustracja przedstawia Władysława Jagiełłę. Posiada włosy do ramion. Ręce mężczyzny zakładają mu na głowę koronę wysadzaną kamieniami szlachetnymi. Posiada zielony płaszcz obszyty futrem. Płaszcz ma złote zapięcia. Na szyi ma czerwony kołnierz.

Być może kniaź Jogaiła pozostałby władcą obszernego, ale peryferyjnego i pogańskiego kraju, i przepadłby w mrokach dziejów jako jeden z wielu kolejnych Giedyminowiczów, a więc przedstawicieli litewskiej dynastii panującej, gdyby nie jedna, ale za to niezmiernie ważna decyzja. Było nią zawarcie unii personalnejunia personalnaunii personalnej w Krewie (w 1385 r.), na mocy której zobowiązał się on przyjąć chrzest, poślubić Jadwigę Andegaweńską, królową Polski, i objąć tron na Wawelu, pozostawiając sobie tytuł najwyższego księcia Litwy. Pomysłodawcy tej unii mogli być dumni ze swego dzieła, ponieważ jej skutki miały wielkie znaczenie zarówno dla Polski jak i Litwy: tron krakowski ustrzegł się przed niebezpieczeństwem dominacji ze strony rosnących w siłę Habsburgów (Jadwiga była już wcześniej zaręczona z Wilhelmem Habsburgiem), natomiast Wilno wzmocniło się w obliczu dwóch zagrażających mu sąsiadów: Zakonu Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie, zwanego potocznie zakonem krzyżackim, oraz Wielkiego Księstwa Moskiewskiego.

R1dfF4Pd3Oujm

Ilustracja przedstawia akt układu w Krewie. Dokument ma pożółkłą kartkę i jest zapisany starannym odręcznym pismem. Jest ułożony w poziomie.

Priorytety polityki zewnętrznej

Z czasem okazało się, że skutki unii w Krewie mają konsekwencje daleko bardziej znaczące niż tylko chwilowe wzmocnienie władzy centralnej. Władysław, bo takie imię przyjął Jagiełło na chrzcie w katedrze wawelskiej, został najdłużej panującym władcą w historii polskiej państwowości, dając początek potężnej dynastii, która na trwałe odcisnęła piętno na dziejach zarówno własnego kraju, jak i Europy Środkowo‑Wschodniej.

W polityce zewnętrznej i dla Korony, i dla Litwy pierwszorzędne znaczenie miało przeciwstawienie się agresywnej ekspansji terytorialnej zakonu krzyżackiego. Cel ten częściowo osiągnął już Jagiełło, powstrzymując wojska Krzyżaków i sprzymierzonej z nimi części rycerstwa zachodniego w największej batalii średniowiecznej Europy – zwycięskiej bitwie pod Grunwaldem w 1410 roku. Jego dzieło kontynuował najmłodszy syn Kazimierz IV Jagiellończyk, doprowadzając po wojnie trzynastoletniejwojna trzynastoletniawojnie trzynastoletniej do korzystnego pokoju toruńskiego (1466 r.), dzięki któremu Polska odzyskała Pomorze Gdańskie, ziemię chełmińską, Powiśle oraz Warmię. Ostatecznie dokończył je Zygmunt I Stary, odbierając na rynku krakowskim hołd lenny (1525 r.) od Albrechta Hohenzollerna, władcy zsekularyzowanychsekularyzacjazsekularyzowanych Prus Książęcych. Ten kierunek polityki Jagiellonów okazał się szczególnie ważny dla gospodarki państwa polsko‑litewskiego, ponieważ otworzył na najbliższe 300 lat dostęp do Bałtyku, przez Wisłę do Gdańska, dzięki czemu możliwy był transport do Europy Zachodniej najważniejszych towarów eksportowych, jakimi było przede wszystkim zboże, ale też skóry oraz drewno.

Polityka dynastyczna Jagiellonów

Dziś rzadko się o tym pamięta, lecz Władysław Jagiełło nie miał dziedzicznych praw do korony polskich królów (miała je Jadwiga jako król Polski). Pierwsze trzy małżeństwa Jagiełły nie dały mu także męskiego potomka, dopiero związek z księżniczką litewską Zofią Holszańską, która urodziła mu trzech synów (jeden zmarł w wieku niemowlęcym), pozwolił mu myśleć o zapewnieniu tronu swoim dzieciom.

Po śmierci Jagiełły w 1434 r. tron polski objął jego pierworodny syn Władysław III nazwany późnej Warneńczykiem. SukcesjasukcesjaSukcesja była możliwa dzięki licznym ustępstwom i przywilejom, które poczynił Jagiełło na rzecz szlachty (wydając m.in. słynny przywilej neminem captivabimus, zapewniający przedstawicielom tego stanu nietykalność osobistą), ale także wobec duchowieństwa i mieszczan. W 1440 r. Władysław III został również wybrany na króla Węgier. W tym samym roku młodszy syn Jagiełły Kazimierz został wielkim księciem na Litwie. Zawiązana unia polsko‑węgierska nie przetrwała jednak długo. Cztery lata później Władysław III, stojąc na czele krucjatykrucjatakrucjaty przeciw Turkom osmańskim, poniósł śmierć w bitwie pod Warną. W wyniku tej klęski wojska tureckie zyskały otwartą drogę do podboju Konstantynopola, zakończyła ona również okres drugiej unii personalnejsekularyzacjaunii personalnej.

R6R5KFwH1Y66K

Ilustracja przedstawia pole bitwy. Po obu stronach obrazu uwidocznieni są walczący zaciekle żołnierze. Część z nich siedzi na koniach. Uzbrojeni są we włócznie, tarcze oraz łuki. W centralnej części młody mężczyzna galopujący na koniu. Ubrany jest w zbroję i płaszcz podszyty gronostajowym futrem. Płaszcz powiewa na wietrze. W prawej ręce trzyma miecz, a w lewej tarczę. Obok niego atakujący, ciemnoskórzy mężczyźni. Po prawej stronie obrazu starszy mężczyzna z długą brodą, wąsami i turbanem na głowie, błagalnie wznosi ręce do góry. Między walczącymi powiewają proporce. Na ziemi leżą ciała zabitych.

Po śmierci młodego Władysława Warneńczyka tron węgierski znalazł się pod panowaniem Habsburga – Władysława Pogrobowca. Jego śmierć w 1458 r. ponownie otworzyła możliwość rozszerzenia władzy przez Jagiellonów. Młodszy syn Jagiełły Kazimierz IV Jagiellończyk, będący od 1447 r. królem Polski i Litwy, rozpoczął starania o obsadzenie tronów Czech i Węgier przez swoich synów. Kazimierz, dzięki udanemu małżeństwu z Elżbietą Rakuszanką z dynastii Habsburgów, zwaną „matką królów” (z tego związku urodziło się 13 dzieci, w tym aż czterech koronowanych władców), mógł planować dynastyczny podbój Europy. Ostatecznie udało się to osiągnąć jego synowi Władysławowi Jagiellończykowi, który w 1471 r. zasiadł na tronie czeskim, a w 1490 r. węgierskim. Sprawiło to, że pod koniec XV i na początku XVI w. wieku Jagiellonowie osiągnęli szczyt swojej potęgi i mocarstwową pozycję w Europie. Władali ogromnym obszarem Europy Środkowej i Wschodniej: rozciągał się on na przestrzeni blisko miliona kilometrów kw. od Bałtyku po Morze Czarne oraz Morze Adriatyckie i obejmował tereny zamieszkane przez przeszło 11 mln ludności.

Wzmocnienie ustroju demokracji szlacheckiej

RgNeqA6Uoni851

Ilustracja przedstawia króla z senatem. W centralnej części siedzi król w złotej szacie na tronie. Na głowie ma koronę a w dłoni trzyma berło. Przed nim stoi duchowny w czarnej szacie i czarnej płaskiej czapce. W rękach trzyma kartki. Wokół nich zebrani są mężczyźni senatu. Niektórzy mają czapki duchowieństwa. Wokół znajdują się również różne herby. Wokół ramki ilustracji są anioły w każdym z czterech rogów.

Bez wątpienia zabiegi niedocenianego przez potomnych Kazimierza IV Jagiellończyka i jego małżonki Elżbiety, która uważała się za sukcesorkę korony czeskiej i węgierskiej, były niezwykle spektakularne, lecz w obliczu rosnącej potęgi Habsburgów i ich sojuszników nie przyniosły trwałego umocnienia się dynastii na tronach Czech i Węgier. Po śmierci Kazimierza IV Jagiellończyka (w 1492 r.) królem Polski został wybrany jego syn Jan Olbracht, a młodszy brat Aleksander otrzymał we władanie Litwę. Krótkie, bo zaledwie dziewięcioletnie panowanie Jana Olbrachta, i jeszcze krótsze, bo pięcioletnie rządy Aleksandra Jagiellończyka przyniosły Koronie i Litwie już tylko straty terytorialne na rzecz Moskwy i Konstantynopola. Na szczęście w nie najgorszym stanie był skarb państwa, udało się też Aleksandrowi zreformować administrację i sądownictwo, a ustrój demokracji szlacheckiej wzmocnił się dzięki Statutowi Łaskiego (1505 r.), pierwszej kodyfikacji praw Korony. Zawierał on m.in. zapisy statutów, przywilejów szlacheckich czy konstytucji sejmowych, w tym zasadę nihil novi, co oznaczało, że król nie może ustanowić żadnych nowych praw bez zgody sejmu – izby poselskiej i senatu – które zaczęły się formować właśnie za czasów panowania Jana Olbrachta (sejm piotrkowski) i Aleksandra Jagiellończyka.

Zygmunt I Stary i rozkwit renesansu

RozgRhBevZ0TR1

Ilustracja przedstawia Zygmunta pierwszego Starego. Pokazany jest z lewego profilu. Na głowie ma płaską pomarańczową czapkę wyszywaną złotą nitką. Na ramiona ma zarzucone białe futro. Pod spodem ma szatę zakończoną białą koronką. Niższa część szaty jest koloru żółtego.

Po śmierci Aleksandra na tron wstąpił jego brat Zygmunt, przedostatni syn Kazimierza IV Jagiellończyka i Elżbiety Rakuszanki. Jako że w chwili koronacji miał 40 lat, otrzymał od potomnych przydomek Stary. Zygmunt I Stary ugasił pożary na rubieżach wschodnich, za cenę utraty ziemi smoleńskiej ułożył stosunki z Wielkim Księstwem Moskiewskim i zawarł pokój z Imperium Osmańskim, a co najistotniejsze, zadbał o umocnienie wpływów korony nad Bałtykiem, utrzymując w pozycji lennika księcia pruskiego Albrechta Hohenzollerna. Największa krytyka ze strony historyków spotkała króla za ustępstwa wobec Habsburgów, i de facto, zrzeczenie się praw do korony czeskiej i węgierskiej w konsekwencji układów zjazdu wiedeńskiego w 1515 roku. Na jego usprawiedliwienie pozostaje to, że adwersarzem polskiego władcy był niezwykle przebiegły gracz, cesarz Maksymilian I, twórca potęgi Habsburgów.

Pokojowe zabiegi Zygmunta Starego na arenie międzynarodowej pozwoliły mu skupić się na polityce wewnętrznej i rozwoju ziem Korony. Zapisał się w pamięci potomnych jako zręczny dyplomata, mecenasmecenatmecenas sztuki i nauki, budowniczy Wawelu (Kaplica Zygmuntowska i renesansowe krużganki). Choć sam był żarliwym katolikiem, podchodził z tolerancją do prądów reformatorskich w Kościele. Mało kto pamięta, że dzięki zabiegom Zygmunta Starego i Bony Sforzy do Korony inkorporowanoinkorporacjainkorporowano Mazowsze, które rządzone przez piastowskich książąt (ostatnim był Janusz III) pozostawało samodzielne aż do roku 1526.

Ostatni z Jagiellonów

Jeszcze za życia Zygmunta I Starego (panował do roku 1548) zapobiegliwa Bona Sforza zadbała w 1530 r. o sukcesję swojego jedynego syna – Zygmunta Augusta. Wywołało to wzburzenie szlachty i magnaterii oraz doprowadziło do pierwszego w dziejach królestwa rokoszurokoszrokoszu, zwanego wojną kokoszą (1537 r.). Oprócz zarzutu przeprowadzenia elekcji jeszcze za życia króla (tzw. elekcja vivente rege) monarsze przedstawiono szereg postulatów dotyczących tzw. egzekucji praw, zwanych inaczej ruchem egzekucyjnym. Przedstawiciele szlachty żądali, m.in. wstrzymania wykupu przez magnaterię dóbr królewskich, sekularyzacji dóbr kościelnych, zakazu łączenia i skupiania w jednym ręku ważnych urzędów. Jednym z postulatów podnoszonych przez szlachtę podczas wojny kokoszej była kwestia wychowania młodego Zygmunta Augusta, który – zdaniem rokoszan – przez sposób, w jaki sprawowano nad nim pieczę (otoczony głównie przez dwórki królowej‑matki), był odsuwany od spraw państwowych.

ROIrTBHNjL8We

Ilustracja przedstawia sejm rokoszowy. Na szczycie kamiennych schodów na krześle siedzi mężczyzna. Ma ciemną szatę a na głowie ma opaskę na głowie. Za nim opierając się o krzesło stoi kobieta w szerokiej białej sukni. Na głowie ma czapkę. Obok niej stoi dostojnik duchowieństwa z krzyżem na długim kiju. Na głowie ma czapkę duchowną. Za nimi stoją inni mężczyźni. Z lewej strony znajduje się balustrada przy której tyłem do reszty stoi mężczyzna w czarnym płaszczu. Obok na kolumnie jest lew.

Choć Zygmunt II August zapamiętany został głównie dzięki swojemu burzliwemu życiu osobistemu, potrafił jednak usamodzielnić się jako władca. Ceną były ustępstwa wobec szlachty i rosnącej w potęgę polskiej i litewsko‑ruskiej magnaterii. Król potrzebował pieniędzy na prowadzenie polityki na północnych rubieżach kraju, m.in. na budowę flotylli wojennej na Bałtyku, co z pewnością można zapisać po stronie jego sukcesów, ale też na zdobycze w Inflantach kosztem Zakonu Kawalerów Mieczowych, co nie uzasadniało już poniesionych aż tak dużych kosztów. Jednak – jak pokazała historia – największym błędem ostatniego króla z dynastii Jagiellonów była zgoda na sukcesję brandenburskiej gałęzi Hohenzollernów w Prusach Książęcych. Doprowadziło to w kolejnych stuleciach do powstania kolejnego potężnego i bezwzględnego sąsiada państwa polsko‑litewskiego – Prus.

Unia lubelska i Rzeczpospolita Obojga Narodów

Bezpotomne rządy Zygmunta II Augusta postawiły dalszą wspólną koegzystencję Korony z Litwą w wyjątkowo trudnej sytuacji. Dlatego na zwołanym w 1569 r. do Lublina sejmie polskim i litewskim zarówno król, jak i szlachta usilnie starali się wypracować kompromis, który zadowoliłby obie strony. Zdecydowano się na unię realnąunia realnaunię realną i utworzenie jednolitego organizmu państwowego, którym będzie władał jeden władca (wybrany w wolnej elekcji), prowadzący wspólną politykę obronną i zagraniczną. Zgodnie z zapisami unii wspólny miał być też sejm oraz waluta bita w obu krajach – na monetach miały widnieć litewska Pogoń i polski Orzeł. Natomiast odrębne miały pozostać: prawo, języki urzędowe, polityka finansowa (skarb państwa), administracja, sądownictwo i wojsko. Powstałe na skutek unii lubelskiej państwo federacyjne, zwane Rzeczpospolitą Obojga Narodów, było jednym z największych w ówczesnej Europie. Po wojnach z Moskwą i rozejmie w Dywilinierozejm w Dywilinierozejmie w Dywilinie w 1619 r. liczyło około 990 tys. km kw. i przetrwało ostatniego Jagiellona na polskim tronie o ponad 200 lat.

Najważniejsze daty

Najważniejsze postacie

Słownik

Słowa kluczowe

Jagiellonowie, Rzeczpospolita Obojga Narodów, unia w Krewie, polityka dynastyczna, przywileje, demokracja szlachecka, unia lubelska

Bibliografia

Wielka historia Polski, tomy 1‑10; Oficyna Wydawnicza FOGRA, Kraków 2016.

Dzieje Polski, pod red. J. Topolskiego, Warszawa 1977.

Grzybowski S., Dzieje Polski i Litwy (1506‑1648). Wielka historia Polski. Tom 4., Kraków 2000.

Markiewicz M., Historia Polski 1492‑1795, Warszawa 2004.