Afryka

Wedle szacunkowych danych na przełomie XVI i XVII w. spośród ok. 60 mln mieszkańców kontynentu 11 mln żyło na północ od Sahary – w państwach arabsko‑berberyjskich. Granicę między tymi państwami a dalszą częścią Afryki stanowiła Sahara, od której na południe, w strefie suchej równiny (Sahelu) i sawannysawannasawanny, ciągnącej się od dzisiejszego Sudanu na wschodzie po Atlantyk na zachodzie, mieszkało ok. 27 mln ludzi. Tutaj też powstały najsilniejsze państwa afrykańskie: Mali (rozkwit XII–XIV w.), Songhaj oraz Bornu. Pomiędzy dwoma ostatnimi istniał szereg miast‑państw założonych przez lud Hausa.

Wszystkie one utrzymywały kontakty handlowe z Afryką Północną i przejmowały wpływy organizacyjne, religijne oraz kulturalne islamu. Wyjątkiem była Etiopia, która w IV w. przyjęła chrześcijaństwo obrządku koptyjskiego. Otoczona przez muzułmanów, toczyła z nimi skuteczne walki, w których od XVI w. wspierali ją Portugalczycy. Próba zaszczepienia w Etiopii katolicyzmu w wersji kontrreformacyjnej zakończyła się w 1633 r. wygnaniem misjonarzy.

R1IRjdUzn38P81

Ilustracja przedstawia ciemnoskórego władcę afrykańskiego plemienia. Jest on odziany w pasie w niebieski materiał. Na ramionach, nadgarstkach, pod kolanami oraz w kostkach ma złote opaski. W ręku trzyma włócznię. Na głowie ma podłużne, szpiczasto zakończone nakrycie głowy w kolorze złoto‑czerwono‑zielonym.

Około 7 mln mieszkańców zaludniało strefę lasów tropikalnych, w której z uwagi na trudności komunikacyjne powstały niewielkie państwa. Obszary położone na południe od tej strefy zamieszkiwały plemiona Bantu, liczące ok. 17 mln ludzi. U ujścia rzeki Kongo i na terenie dzisiejszej Angoli Portugalczycy natknęli się na państwo Kongo, które wkrótce schrystianizowali. Na wschodnim wybrzeżu Afryki od X w. istniały arabskie miasta portowe (m.in. Mogadiszu, Mombasa, Zanzibar, Sofala), których mieszkańcy zajmowali się handlem. Kontakty między Arabami a miejscową ludnością doprowadziły do powstania kultury suahili, stanowiącej mieszaninę wpływów afrykańskich i arabskich. Kryzys tych miast w XV w. ułatwił Portugalczykom opanowanie handlu na Oceanie Indyjskim.

Ze względu na trudne warunki klimatyczne Afrykanie często migrowali, a większość z nich żyła we wspólnotach wioskowych i plemiennych. Siła tradycji w tych grupach była ogromna, dlatego zmiany w strukturach władzy były przez nich akceptowalne jedynie wtedy, gdy sami do nich doprowadzali, w ramach wypracowanych przez wieki reguł gry. W konsekwencji nie identyfikowali się z władzą narzucaną z zewnątrz i podważali jej autorytet. Klęska wojenna i rozbicie rządzącej elity powodowały zwykle całkowity upadek lub zanik państwa.

RV9jVLVAkqmFH1

Ilustracja przedstawia rzeźbę ludzkiej głowy, wykonaną z mosiądzu. Można przypuszczać, że jest to kobieta. Ma ona nakrycie głowy z ozdobnymi wiszącymi sznurkami po bokach. Ma wysoki kołnierz wokół szyi.

Afryka odgrywała w epoce nowożytnej ważną rolę w handlu międzykontynentalnym. Już w średniowieczu dostarczała ona krajom basenu Morza Śródziemnego poważne ilości złota, bez którego niemożliwy byłby handel lewantyńskihandel lewantyńskihandel lewantyński, ten zaś z kolei miał duży wpływ na rozkwit miast włoskich. Drugim „towarem” pochodzącym z Afryki byli niewolnicy: od X do XV w. dostarczono ich do krajów arabskich w liczbie ok. 4,8 mln i być może ok. 10 proc. z nich dotarło do Europy. To właśnie złoto i niewolnicy stanowili obiekt pożądania Portugalczyków najeżdżających wybrzeża Afryki. Na złoto pochodzące ze strefy lasów tropikalnych natrafiono w Zatoce Gwinejskiej. Afrykański kruszec sprowadzano najpierw do Portugalii, a następnie wywożono do Indii i na Daleki Wschód, gdzie nabywano zań potrzebne w Europie towary - na przykład przyprawy. W ślad za Portugalczykami wybrzeża Afryki penetrowali Francuzi, Holendrzy i Anglicy. Oprócz złota przyciągały ich kość słoniowa, pieprz gwinejski, drewno oraz skóry dzikich zwierząt. W ostatecznym rozrachunku najkorzystniejszy (najbardziej dochodowy) dla Europejczyków okazał się handel niewolnikami. W omawianym okresie miliony Afrykanów zostało zmuszonych do opuszczenia swoich domów i odbycia niebezpiecznej podróży w nieludzkich warunkach przez ocean, aby następnie do śmierci pracować za darmo od świtu do nocy w kopalniach i na plantacjach w Nowym Świecie.

Ciekawostka

Rozmiary handlu niewolnikami są jednym z najbardziej kontrowersyjnych problemów historii gospodarczej. Nieścisłe informacje źródłowe, szeroko rozwinięty handel, wreszcie względy pozanaukowe powodują, że liczbę osób wywiezionych siłą z Afryki od połowy XV w. szacuje się na 10–18 mln, choć spotkać można także publikacje mówiące o 50 mln, a nawet 100 mln osób. Niewiadoma pozostaje również liczba niewolników zmarłych w drodze przez Atlantyk. Ich śmiertelność szacuje się najczęściej na 20 proc. Między połową XV a końcem XVIII w. zmieniali się zarówno odbiorcy, jak i pośrednicy w niechlubnym procederze handlu ludźmi. Pierwsze porty przeznaczenia transportów znajdowały się w Europie, na atlantyckich wyspach, takich jak Azory i Wyspa Świętego Tomasza, wreszcie w samej Afryce. W XVI w. doszła do tego Ameryka hiszpańska, a na początku następnego stulecia Brazylia, gdzie trafiał co trzeci niewolnik. W połowie XVII w. wielkim odbiorcą sprzedawanych osób stały się plantacje karaibskie, skąd niewolnicy trafiali do kolonii angielskich w Ameryce Północnej. Aż do połowy XVII w. w handlu ludźmi dominowali kupcy portugalscy, lecz z czasem ich miejsce zajęli Anglicy, Holendrzy i Francuzi.

RisPcOmPfCFMF

Ilustracja przedstawia schemat rozlokowania transportowanych niewolników w ładowni statku. Statek był podzielony na największą część dla dorosłych mężczyzn, na środku było miejsce przeznaczone dla młodych chłopców, a na końcu dla kobiet. Było też miejsce na przechowalnie. Ludzie musieli leżeć na płasko, ramię w ramię.

R1QhRuzy6k1qA1

Ilustracja przedstawia dwoje kupców z XVI wieku dobijających targu. Znajdują się oni prawdopodobnie w magazynie. Są ubrani w eleganckie stroje, jeden ma szablę przy boku.

Kupcy z Europy płacili za afrykańskie towary produktami własnej produkcji. Powodzeniem cieszyły się europejskie tkaniny, ponieważ warunki klimatyczne na Czarnym Lądzie nie sprzyjały uprawie surowców dla rzemiosła tekstylnego. Na potrzeby handlu z Afryką pracowali wytwórcy iberyjscy, angielscy, francuscy, a nawet śląscy. Na drugim miejscu znajdowały się wyroby metalowe oraz żelazo w sztabach, lepsze i tańsze od miejscowego. Afrykanie kupowali także weneckie korale oraz sprowadzane z Indii i Malediwów muszelki kauri, które w wielu częściach kontynentu pełniły funkcję pieniądza. Pojawienie się kupców holenderskich doprowadziło do intensyfikacji handlu, gdyż oferowali oni korzystniejsze ceny i gotowi byli udzielać odbiorcom kredytu. Sprzedawali też broń palną. Tubylcy kupowali ją zazwyczaj z myślą o walkach z wrogimi sobie plemionami, ale z poduszczenia Anglików i Holendrów niejednokrotnie zwracali lufy przeciw ich portugalskim rywalom. Handel z Afrykanami wymagał dbałości o jakość dostarczanych produktów – konsekwentnie odmawiali oni przyjmowania towarów niskiej jakości, o czym przekonali się Anglicy, gdy usiłowali sprzedawać im najgorsze gatunkowo płótno.

Korzyści, jakie odnosiły niektóre państwa europejskie z penetracji handlowej na tym kontynencie, były ogromne. Pomijając zyski z handlu w czworokącie Ameryka – Europa – Afryka – Azja, wymiana dawała pracę tysiącom europejskich rzemieślników wytwarzających eksportowane dobra. Kontakty z Europejczykami okazały się natomiast zdecydowanie mniej korzystne dla Afryki. Głównymi towarami eksportowymi byli niewolnicy, a handel ludźmi oznaczał przyczynianie się do skazywania innych na cierpienie. Bogaciły się na nim jednostki. Kolonizacja Afryki spowodowała też, że w miejsce harmonijnego rozwoju wynikającego ze światowego popytu na kruszce i kość słoniową dochodziło do wyzysku lokalnych mieszkańców tego kontynentu. Sytuacja ta ma swoje odbicie w teraźniejszości – na przykład gdy analizujemy źródła bogactwa dzisiejszej Europy oraz zadłużenie i uzależnienie państw afrykańskich od byłych imperiów (neokolonializm).

Ciekawostka

R1LKHiAInke1b1

Ilustracja przedstawia płytę z napisami w języku afrikaans używanym przez Afrykanerów. Jest ona wykonana z kamienia, w okrągłym kształcie.

Początki osadnictwa holenderskiego na południu Afryki – ziemiach dzisiejszej Republiki Południowej Afryki – przypadają na wiek XVII. W 1652 r. nad brzegiem Atlantyku, nieco na zachód od Przylądka Dobrej Nadziei, powstała portowa kolonia, która miała zaopatrywać w żywność załogi statków w drodze z Niderlandów do Azji. Dała ona początek miastu Kapsztad. Z czasem port ten zaczął przyjmować statki różnych bander, a do ich zaopatrzenia konieczne stało się rozwinięcie w okolicy produkcji rolnej. Ponieważ miejscowi Hotentoci i Buszmeni nie sprawdzali się jako rolnicy, a nie udało się ściągnąć z Azji Chińczyków, po 1680 r. zdecydowano się sprowadzić osadników z Europy. Dominowała wśród nich biedota z Niderlandów (np. wychowankowie sierocińców), ale znaleźli się także francuscy hugenoci, wygnani w 1685 r. z ojczyzny, oraz Niemcy. Nowa ludność kolonii pierwotnie zwana była Burami (z hol. boer – chłop), współcześnie określa się ich jako Afrykanerów. Europejscy osadnicy utrzymali swój holenderski charakter, a używany do dziś przez południowoafrykańskich białych język afrikaans (afrykanerski) jest połączeniem XVII‑wiecznych dialektów niderlandzkich z wpływami portugalskiego, malajskiego oraz dialektów bantu. To język niewykształconych rolników traktowany do XIX w. jako mowa potoczna. Po przejęciu kontroli nad Krajem Przylądkowym przez Anglików stał się elementem tożsamości narodowej Afrykanerów. Dzięki korzystnym warunkom atmosferycznym, ogromnym przestrzeniom i pracowitości przybyszów już w XVIII w. ich poziom życia był wyższy niż chłopów w Europie. Jak pisał ówczesny niemiecki podróżnik, „niejeden afrykański Bur dwa razy by się zastanowił, zanim zamieniłby się na miejsca z niemieckim szlachcicem”*.

Kolonialny podbój tego rejonu Afryki pomnażał bogactwo kolonistów oraz europejskich imperiów, a jednocześnie podporządkowywał przybywającym tam Europejczykom tubylczą ludność oraz zahamowywał jej rozwój. Burowie, przekonani o wyższości białej rasy i własnej kultury, a także o stojącym przed nimi zadaniu „cywilizowania” mieszkańców Afryki, doprowadzili do głębokich podziałów społecznych oraz zaszczepili wśród autochtonicznej ludności kompleks niższości wobec europejskich kolonizatorów i ich potomków. Z czasem (przede wszystkim w XIX w.) rozpoczęli proces wprowadzania segregacji rasowej i dyskryminowania ludności o innym kolorze skóry niż biały (polityka apartheiduapartheidapartheidu).

Indeks górny * A. Kwiatkowska, T. Rudomino, Leksykon szczęśliwych podróży, Warszawa 2004, s. 77. Indeks górny koniec^{* A. Kwiatkowska, T. Rudomino, Leksykon szczęśliwych podróży, Warszawa 2004, s. 77.}

Chiny zamknięte na świat

Ksenofobia (z gr. ksenos – obcy, gość + phobos – strach), czyli niechęć do obcych połączona z przekonaniem o własnej wyższości, nieraz okazywała się balastem dla rozwoju gospodarczego. Przekonuje o tym przykład Chin.

RdHQ2hSujLr441

Ilustracja przedstawia posąg Zheng He. Był to chiński admirał, który w latach 1405‑1433 odbył serię podróży do wielu miejsc w Azji i Afryce. Ma on poważny wyraz twarzy.

Ważnym epizodem w dziejach Państwa Środka były wyprawy zamorskie z lat 1405–1431, których inicjatorami byli tworzący najbliższe otoczenie cesarza eunuchowieeunucheunuchowie. Na pierwszą wyprawę wyruszyła pod wodzą admirała Zheng He flotylla licząca 317 statków i 28 tys. ludzi. Chińczycy dotarli do wysp Oceanu Indyjskiego, wschodniego wybrzeża Afryki, a na północy do Kamczatki. W odróżnieniu od polujących na skarby lub goniących za zyskiem handlowym Europejczyków zamierzali oni przede wszystkim zademonstrować potęgę swego państwa, a za wyraz jej uznania ze strony miejscowej ludności wystarczały im werbalne hołdy i podarunki. Przekonani o swej wyższości nad otoczeniem, chińscy odkrywcy nie zapoczątkowali trwałych więzi handlowych ani politycznych. Odwrotnie, niż to miało miejsce w przypadku ekspedycji europejskich, koszty wypraw przerosły płynące z nich korzyści. Argumentu tego użyli zwalczający eunuchów mandarynimandarynmandaryni, stanowiący elitę chińskiej biurokracji. Wkrótce więc wypraw zaniechano, od 1436 r. ograniczano budownictwo statków pełnomorskich, a ostatecznie w 1525 r. nakazano je zniszczyć. W ten sposób Chiny zamknęły się na świat także od strony morza. Jeśli uświadomimy sobie, że jedynym atutem, jaki mieli Europejczycy w Azji, była przewaga na morzu, bez której niemożliwa byłaby eksploatacja bogactw obcego kontynentu, to odwrócenie się Chin od morza w XVI w. urasta wręcz do rozmiarów kapitulacji.

Przywożone przez mieszkańców Starego Świata wynalazki europejskiej nauki i techniki zwróciły na pewien czas uwagę mandarynów, ale nie zmieniły dominującego wśród nich przekonania o wyższości cywilizacyjnej Chin ani nie wzbudziły zaciekawienia resztą świata. Zainteresowanie europejskimi osiągnięciami nie oznaczało gotowości do przyjęcia obcych wzorców, gdyż – w rozumieniu Chińczyków – byłoby to przyznaniem się do cywilizacyjnej niższości. Reakcja obronna polegała na umniejszaniu znaczenia wynalazków i podkreślaniu, że były one znane w Chinach już dawno, lecz jako mało przydatne zostały po prostu zapomniane. „Bardziej dumni są ze szczątków jakiegoś antyku niż z najdoskonalszej nowoczesnej rzeczy” – pisał o Chińczykach jeden z misjonarzy. To mentalne zamknięcie się na świat okazało się jeszcze gorsze w skutkach niż jego manifestacje w rzeczywistości, takie jak rozbudowa Wielkiego Muru i zakaz podróży zamorskich, świat bowiem rozwijał się coraz szybciej, pozostawiając Chiny daleko w tyle.

Indie i ich kastowość

W dziejach gospodarczych wielką rolę – zarówno pozytywną, jak i negatywną – może odegrać polityka państwa. Dobrym tego przykładem jest nowożytna historia Indii.

R1rsyEE7In8ty1

Ilustracja przedstawia muzułmańskiego władcę. Jest odziany w bogate szaty w złoto‑białym kolorze. Ma nakrycie głowy – turban wykończony kamieniami szlachetnymi oraz z pióropuszem na czubku. Na szyi ma naszyjnik z pereł. Ma siwe włosy oraz wąsy. Na jego ręce siedzi gołąb. Mężczyzna spoczywa na bogato ozdobionym tronie.

Epoka rządów Akbara, przypadających na drugą połowę XVI w., była złotym wiekiem imperium Wielkiego Mogoła. Do najdonioślejszych przeprowadzonych przez tego władcę reform należało wprowadzenie obowiązku płacenia danindaninadanin w pieniądzu, a nie, jak to było wcześniej, w naturze. Zmusiło to chłopów do sprzedawania swych produktów na rynku, wpłynęło na intensyfikację rolnictwa i handlu oraz skłoniło do otwarcia na świat samowystarczalne dotąd wspólnoty wiejskie, w których żyła większość ludności Indii. Ale wszechstronny rozwój gospodarki tego kraju utrudniały ważne przeszkody. Jedną z nich był panujący w indyjskim społeczeństwie sztywny system kastowy, w ramach którego przynależność zawodowa przechodziła w drodze dziedziczenia z ojca na syna, a możliwości awansu społecznego były ograniczone. Choć Indie miały duży potencjał i wytwarzały znaczne nadwyżki żywności, to większość społczeństwa żyła w ubóstwie. System kastowy w połączeniu z zakorzenioną w mentalności idea wyrzeczenia się dóbr doczesnych, jako najlepszego sposobu na uniknięcie cierpienia wywołanego ich niedostatkiem, okazały się w dłuższej perspektywie niekorzystne dla rozwoju gospodarczego.

Europejczyków zadziwiała biegłość manualna rzemieślników i niemal całkowity brak wyposażenia technicznego w ich warsztatach, chociaż indyjski przemysł tekstylny był największy na świecie. Kiedy po pojawieniu się angielskich kupców w Indiach wzrósł popyt na wyroby bawełniane, odpowiedzią miejscowych producentów było zwiększenie zatrudnienia. Nikt natomiast nie myślał o podniesieniu wydajności pracy przez wprowadzenie do niej narzędzi.

Wydajne rolnictwo, nadzwyczajne umiejętności rzemieślników i skromne wymagania pracowników powodowały, że większą część wypracowanego przez społeczeństwo dochodu przechwytywali rządzący państwem możni, nakładając na resztę wysokie podatki i daniny. Położenie indyjskich kupców tak charakteryzował w 1689 r. pewien Anglik: „ich majątek składał się wyłącznie z gotówki i klejnotów […] wszystko trzymają przy sobie, w ukryciu, by nie trafiło do skarbca Mogoła”. Skorumpowane, nieszanujące własności prywatnej państwo okazało się przeszkodą na drodze rozwoju gospodarczego.

Dlaczego Europa? Ludzie i moda

R1IkrHcTcwCUc1

Ilustracja przedstawia postać arcybiskupa. Odziany jest on w czerwoną szatę oraz na głowie ma czerwoną czapkę biskupią. Ma okulary oraz siwą brodę.

Historycy zastanawiający się nad fenomenem Europy podkreślają cechy odróżniające Stary Kontynent od reszty świata. Po pierwsze, w Europie trwała nieustanna rywalizacja między stosunkowo małymi państwami. Upadek idei cesarskiego uniwersalizmu ożywił ją i sprzyjał innowacjom, zarówno na polu techniki militarnej, jak i gospodarki. Na tym tle trwające przez setki lat wschodnie imperia były oazą stabilności, co z kolei sprzyjało tłumieniu wszelkich zmian. Skrajny tego przykład stanowią Chiny, gdzie osiągnięcia technologiczne i wynalazki z przeszłości zostały najzwyczajniej zapomniane. Po drugie, wyjątkowym rysem Europy było podważenie autorytetu zwierzchności religijnej w późnym średniowieczu i w dobie reformacji, co odróżniało ją np. od świata muzułmańskiego, w którym władza duchowna odgrywała podstawową rolę, a wszelkie działania oceniano pod kątem zgodności ze wskazaniami islamu. Z kolei w Chinach, gdzie nie było religii państwowej, jej funkcję przejęła uznawana za doskonałą doktryna konfucjańska, wsparta na autorytecie mandarynów. Po trzecie, już w średniowieczu w Europie dokonano wielu wynalazków, takich jak wiatrak, okulary, zegar mechaniczny czy armata, a także udoskonalono konstrukcję statków i sposoby nawigacji. Podobne dokonania były początkowo wynikiem doświadczeń, a nie wiedzy naukowej. Wynalazki udoskonalano, stanowiły one bowiem nie tylko tytuł do chwały, ale i źródło zysków. Także w despotycznych państwach Wschodu zysk byłby z pewnością ważną motywacją, lecz perspektywa utraty majątku na rzecz państwa i jego wszechwładnych urzędników nie skłaniała do innowacji.

R1ENdDnk3UoGT1

Ilustracja przedstawia zegar naścienny. Jest w kolorach granatu i złota. Ma prostokątną ramę z bogatymi zdobieniami w kształcie słupków, oraz chińskich smoków. W środku zegara znajduje się słońce.

Czwartym czynnikiem wyróżniającym Europę na tle innych kręgów cywilizacyjnych świata jest indywidualizmindywidualizmindywidualizm, wywodzący się jeszcze z tradycji greckiej, a w epoce renesansu odkryty na nowo. Zdaniem badaczy tłumaczy on dążenie do zysku oraz chęć wyróżnienia się. Sposoby osiągania tego ostatniego celu podsuwa rzecz z pozoru tak błaha, jak moda odzieżowa. Francuski podróżnik odwiedzający Persję u schyłku XVII w. pisał: „Widziałem strój Tamerlana przechowywany w skarbcu Isfahanu – jest tak samo skrojony, jak ubiory współczesne”. Również Japończycy uznawali trwałość narodowego stroju za cnotę, krytykując niestałych Hiszpanów, co dwa lata zmieniających sposób ubierania się. Moda, ten wynalazek europejskiego średniowiecza, wkrótce zaczęła się różnicować w poszczególnych regionach i krajach europejskich, przy czym zmieniał się nie tylko strój szlachty, lecz także mieszczaństwa. Niemal niezmienny pozostawał jedynie ubiór ubogich, których pewien francuski ekonomista z początku XIX w. przyrównywał pod tym względem do Turków. Jednak nawet biedota, jeśli tylko było ją na to stać, starała się zmieniać ubrania. Zwyczaj niezmieniania koszuli na znak żałoby miał w sobie już wówczas coś z umartwiania się. Wedle francuskiego historyka Fernanda Braudela podatność na zmiany trendów w modzie odzwierciedla stosunek społeczeństwa do innowacji i będącego jej efektem postępu. Ponadto ubiór jest sposobem odróżnienia się przez elitę od reszty ludności. Ambitniejsi przedstawiciele owej reszty starali się naśladować warstwy najwyższe, co napędzało klientelę producentom i kupcom, zapewniając im spore zyski. W obliczu tego stałego naporu nowobogackich elita musiała szukać kolejnych innowacji, by się wyróżnić. I tak dzieje się aż do dzisiaj. Nie przypadkiem rewolucja przemysłowa w Europie zaczęła się od przemysłu tekstylnego.

Słownik

Słowa kluczowe

Afryka, Indie, Chiny, kolonializm, handel, niewolnictwo, odkrycia geograficzne, nowożytny kolonializm europejski, Europa w XVI–XVIII w.

Bibliografia

Wielka Historia Świata, t. 1–12 (praca pod patronatem Polskiej Akademii Umiejętności), Świat Książki 2004–2006.

Seria Historia powszechna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011–2019.

M. Tymowski, Historia Mali, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1979.

J. Mantel‑Niećko, A. Bartnicki, Historia Etiopii, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1987.

T. Szafar, Odkrycie Afryki. Cztery tysiąclecia eksploracji Czarnego Lądu, Warszawa 1974.