Przesądy i przed‑sądy

W znaczeniu filozoficznym przesądy nie muszą być koniecznie błędne. Są to po prostu głęboko zakorzenione przeświadczenia, które warunkują nasze rozumienie rzeczywistości. Kiedy, np. zastanawiamy się, jak zwiększyć bezpieczeństwo pieszych na drogach, nie musimy rozważać, czy mają oni w ogóle prawo do życia, lecz zakładamy z góry, że tak jest. Wynika to z faktu, że żyjemy w kulturze, w której prawo do życia stało się czymś oczywistym. Były jednak takie okresy w historii ludzkości, w których nie było to oczywiste.

Jak widzisz, przesąd nie musi być więc czymś negatywnym, choć rzeczywiście wzbudza on negatywne konotacje. Za ten stan rzeczy odpowiadają przede wszystkim obiektywistycznieObiektywizmobiektywistycznie nastawione koncepcje poznania. Mają one swoje źródło w nowożytnym racjonalizmie powiązanym z empiryzmem, zaś ich najbardziej wyrazistym przejawem był pozytywizmPozytywizmpozytywizm.

1

RpoALRKFGr8jA

Zdjęcie przedstawia starszego mężczyznę. Jest łysiejący, ma krótkie, siwe włosy oraz brodę z wąsami. Ma na twarzy głębokie zmarszczki. Ubrany jest w garnitur.

R1Q37M8rwEjZg

Zdjęcie przedstawia starszego mężczyznę, który siedzi na krześle w ogrodzie. Ma siwe, krótkie włosy, zmarszczki na twarzy oraz przymknięte oczy. Ubrany jest w garnitur. W rękach trzyma filiżankę. Na kolanach książkę.

W myśl tej koncepcji, wszelkiego rodzaju założenia, które poprzedzają akt poznawczy oraz kontekst, w którym się ono odbywa, zaburzają jego właściwy przebieg i zniekształcają wyniki. Dlatego też nauka powinna dysponować metodami, które zneutralizują wpływ przesądów na poznanie. Pozytywiści uważali, że tylko metody empiryczneEmpiryzm metodologicznymetody empiryczne, które ograniczają poznanie do faktów, pozwalają na prawdziwe, czyli wolne od przesądów poznanie.

Na przełomie XIX i XX w. dokonał się jednak w filozofii przełom antypozytywistyczny, który zakwestionował możliwość obiektywnego poznania rzeczywistości. Przesądy – czyli wstępne, warunkujące rozumienie rzeczywistości założenia – nie tylko nie zakłócały przebiegu poznania, lecz wręcz były warunkiem jego możliwości. Według Wilhelma Diltheya, językowe i zakorzenione w tradycji rozumienie świata jest warunkiem wszelkiego możliwego poznania.

W ten sposób, zapoczątkowana przez Diltheya hermeneutyka filozoficznaHermeneutyka hermeneutyka filozoficzna włączyła przesądy do teorii poznania. By podkreślić, że nie są one przeszkodą, lecz stanowią pewien etap procesu rozumienia, Hans‑Georg Gadamer, jeden z czołowych przedstawicieli współczesnej hermeneutyki, nazwał je przed‑sądami, które warunkują proces rozumienia.

Rozumienie według hermeneutyki

We współczesnej hermeneutyce rozumienie ma dwa główne znaczenia. Po pierwsze, w hermeneutyce Diltheya, jest ono pierwotnym, wyprzedzającym poznanie stosunkiem człowieka do rzeczywistości. Abym mógł w ogóle opisać rzeczywistość, wyjaśnić mechanizmy, które w niej zachodzą, muszę najpierw rozumieć jej sens. Po drugie, w filozofii Martina Heideggera, rozumienie jest podstawowym wymiarem istnienia człowieka. Aby mógł w ogóle istnieć, musi rozumieć świat, w którym istnieje, oraz samego siebie. Niezależnie od tej różnicy, hermeneutyczna kategoria rozumienia przeciwstawia się kategorii poznania na dwa sposoby.

Pierwszym aspektem rozumienia jest język. Nie tylko warunkuje on sposób, w jaki człowiek rozumie rzeczywistość, ale również wyznacza granice tego, co zrozumiałe.

Nawet nauka pojawia się w tej koncepcji dopiero na gruncie ukonstytuowanego przez język sensu rzeczywistości i nie może go przekroczyć. Gadamer nie rozumie jednak języka jako narzędzia, za pomocą którego człowiek – ja czy ty – odnosimy się do rzeczywistości. Język jest czymś ponadindywidualnym – rozmowąRozmowarozmową, którą toczy ze sobą wspólnota kulturowa.

A zatem rozumienie nie jest uwarunkowane przez indywidualną świadomość człowieka, lecz przez sens, który kształtuje się w międzyludzkiej rozmowie. Wracając do wcześniejszego przykładu – to właśnie w języku, którego używamy utrwalona jest wartość, jaką przyznajemy ludzkiemu życiu, którą biorę za pewnik, gdy zaczynam zastanawiać się nad przepisami ruchu drogowego.

Drugim aspektem rozumienia, pojawiającym się u filozofów hermeneutycznych, jest jego dziejowość. Zacznijmy od tego, czemu się ona przeciwstawia. Wyobraź sobie, że pewnego dnia dowiadujemy się, iż cała nasza wiedza o świecie jest błędna. Musimy pozbyć się więc wszystkich przekonań i rozpocząć poznanie „od zera”.

R8MbHtgnO2ZdY1

Obraz przedstawia portret dojrzałego mężczyzny. Mężczyzna ma owalną twarz. Jego włosy są półdługie, falujące, starannie ułożone. Sięgają ramion. Mężczyzna ma wyraźnie zaznaczone brwi i wyraziste oczy. Jego nos jest duży. Mężczyzna ma niewielkie wąsy i krótką brodę tuż pod dolną wargą. Ubrany jest w obszerną, ciemną szatę. Pod szyją ma duży, biały kołnierz. W ręku trzyma kapelusz.

Oczywiście, to tylko eksperyment myślowy – osiągnięcie doskonale czystego, pozbawionego wszelkich założeń punktu byłoby niemożliwe. Tego rodzaju ideał pojawia się jednak we wszystkich teoriach, które warunkiem poznania czynią pozbycie się wszelkich przesądów filozoficznych.

Tymczasem hermeneutyka wychodzi z założenia, że rozumienie nigdy się nie rozpoczyna, lecz zawsze już trwa. Niemożliwe jest „wyzerowanie” przesądów, założeń i kontekstu, w których tkwimy. Nasze rozumienie świata i samych siebie zawsze zakorzenione jest w uprzednim rozumieniu, w tradycji z której wyrastamy. To właśnie w hermeneutyce nazywane jest dziejowością rozumienia. Nigdy się ono nie zaczyna, nigdy się też nie kończy, lecz zawsze „dzieje się”.

Nasze założenia – przedrozumienie – warunkują więc odpowiedzi, których udzielamy. Te zaś same stają się założeniami w nieustannie trwającym procesie rozumienia. Nasza myśl nie biegnie od założeń do wniosków, lecz ma strukturę kolistą. Ten aspekt rozumienia nazywany jest kołem hermeneutycznymkoło hermeneutycznekołem hermeneutycznym.

Słownik