Kraj biednych milionerów

W wyniku wyborów czerwcowych z 1989 r. i powołania pierwszego niekomunistycznego rządu z Tadeuszem Mazowieckim na czele rozpoczął się proces przemian ustrojowych, których celem było usunięcie pozostałości PRLPolska Rzeczpospolita Ludowa (PRL)PRL oraz wprowadzenie rządów demokratycznych. Jednocześnie przystąpiono do reformowania gospodarki. Sytuacja gospodarcza kraju w 1989 r. była bowiem bardzo trudna i groziła całkowitą zapaścią. System gospodarczy panujący w PRL jako ściśle podporządkowany celom politycznym oraz wzorowany na rozwiązaniach sowieckich od początku cechował się dużą niewydolnością. Najtrudniejsze okazały się jednak lata 80., kiedy gospodarka weszła w okres wielkiej stagnacjistagnacjastagnacji. Z punktu widzenia przeciętnego obywatela największym problemem był ciągły niedobór towarów w sklepach i niemożność ich nabycia mimo wzrastających dochodów.

Rząd Rakowskiegorząd RakowskiegoRząd Rakowskiego rozpoczął proces liberalizacji gospodarki od podniesienia płac i udzielania różnego rodzaju ulg i dotacji. Działania te z jednej strony miały na celu pozyskanie części elektoratu dla ekipy rządowej, a z drugiej były wyrazem jej słabości i trudności w przeciwstawieniu się żądaniom grup społecznych. Ratunkiem dla rządu było dodrukowywanie pieniędzy, a to znów spowodowało gwałtowny wzrost inflacjiinflacjainflacji. W sierpniu 1989 r. wyniosła ona niemal 40 proc., a w październiku ponad 50 proc. Do tego dochodziły jeszcze ogromne zadłużenie kraju, dewastacja środowiska naturalnego w niektórych regionach kraju, niskie morale pracowników i słaba wydajność pracy. W okresie rozkładu systemu komunistycznego prawdziwym problemem stało się uwłaszczanie majątku państwowego przez partyjną nomenklaturęnomenklaturanomenklaturę. Wszystko to wpływało na powiększanie się deficytu budżetowegodeficyt budżetowydeficytu budżetowego, który w efekcie w 1989 r. osiągnął poziom 8 proc. PKBprodukt krajowy brutto (PKB)PKB. Dochód narodowy brutto był w Polsce o ponad połowę niższy niż np. w Portugalii, Grecji, Hiszpanii – w krajach, które po II wojnie światowej startowały z podobnego poziomu. Skala problemów, przed którymi stanął rząd Mazowieckiego, była zatem ogromna.

R1ZLu36ddEnmx

Zdjęcie przedstawia ludzi, widzianych z lotu ptaka, stojących w kolejce do sklepu. Szyld nad drzwiami sklepu to: "Papier"

R1Lr47tLXC1pA

Zdjęcie przedstawia wnętrze sklepu spożywczego. Na ladzie stoi waga oraz kasa. Po lewej stronie za blatem stoi druciany regał z pojedynczymi bochenkami chleba. Na stoliku leży pusta tekturowa platonka po jajkach, w miseczce obok kilka jaj kurzych. Na wiszącej półce ustawione obok siebie kilkanaście jednakowych, szklanych butelek z octem oraz słoiczki z musztardą. Pod pułkami plastikowe skrzynki z pustymi butelkami po mleku oraz po oranżadzie.

Na ratunek gospodarce

R1O6VOv2SGMIx1

Zdjęcie przedstawia mężczyznę w garniturze, siedzącego lewym profilem. Ubrany jest w garnitur i koszule. Na lewym nadgarstku zegarek na skórzanym pasku. Prawa dłoń podpiera sie pod brodę. Mężczyzna ma na nosie duże, okrągłe okulary w metalowej oprawie.

Nowym ministrem finansów w rządzie Mazowieckiego został mianowany polski ekonomista Leszek Balcerowicz. Tym samym stał się on odpowiedzialny za przeprowadzenie w Polsce transformacji gospodarczejtransformacja gospodarczatransformacji gospodarczej. Wraz z grupą ekspertów opracował plan reformy gospodarczej kraju, który opierał się na założeniach amerykańskiego ekonomisty Jeffreya Sachsa. 6 października 1989 r. zarys planu został przedstawiony przez Balcerowicza na konferencji prasowej, transmitowanej przez Telewizję Polską. Zakładał on przede wszystkim reformę znajdujących się nad przepaścią finansów państwa w celu osiągnięcia równowagi budżetowej. Następnie – przekształcenie gospodarki z centralnie planowanej na wolnorynkową poprzez m.in. uwolnienie cenuwolnienie cenuwolnienie cen. Balcerowicz zakładał również zmianę struktury własnościowej gospodarki na drodze m.in. prywatyzacjiprywatyzacjaprywatyzacji przedsiębiorstw. Przedstawiony przez ministra finansów plan przekształcenia polskiej gospodarki z centralnie sterowanej na rynkową wsparł Międzynarodowy Fundusz WalutowyMiędzynarodowy Fundusz WalutowyMiędzynarodowy Fundusz Walutowy, który udzielił rządowi polskiemu wsparcia finansowego w wysokości 1 mld dolarów.

Plan Balcerowiczaplan BalcerowiczaPlan Balcerowicza składał się z 11 ustaw, które 17 grudnia 1989 r. trafiły pod obrady sejmu i zaczęły wchodzić w życie od pierwszego dnia kolejnego roku.

Terapia szokowa

Zmiany zaproponowane przez ministra finansów były wprowadzane szybko i w sposób często gwałtowny, bez liczenia się z kosztami, stąd często określano je jako terapię szokową. W pierwszej kolejności przystąpiono do działań zmierzających do powstrzymania wzrostu inflacji i zrównoważenie budżetu. W tym celu zahamowano gwałtowny wzrost płac poprzez m.in. wprowadzenie podatku od ponadnormatywnych wynagrodzeń, zwanego popiwkiempopiwekpopiwkiem. Rząd starał się w ten sposób przeciwdziałać nieuzasadnionym podwyżkom pensji, dla których pokrycia trzeba było dodrukowywać pieniądze, a to napędzało spiralę inflacji.

RDKixnyfwPbzn1

Zdjęcie przedstawia monumentalny budynek narożny, wielokondygnacyjny. Na budynku napisy i neony. na każdym piętrze rzędy kilkudziesięciu identycznych okien. Przed budynkiem ulica współczesnego miasta.

Jednym z pierwszych osiągnięć Balcerowicza było ustalenie realnego kursu złotówki w wysokości 9,5 tys. za 1 dolara. Przyczyniło się to do dewaluacji złotego i chwilowo zwiększyło opłacalność polskiego eksportu. Wprowadzając stałe parametry, rząd chciał zachęcić polskie przedsiębiorstwa do większej racjonalizacji produkcji, np. redukcji zbędnego zatrudnienia. Ponadto ograniczono udzielanie kredytów podniesiono ich stopę procentową. Zredukowano różnego rodzaju dotacje i zrezygnowano z ulg. Ceny znajdujące się pod kontrolą rządu – za energię elektryczną, gaz, bilety PKP i PKS oraz paliwo – podwyższono nawet o 400 proc. W dalszej perspektywie planowano wprowadzenie nowych podatków: VATVATVAT i podatku dochodowegopodatek dochodowypodatku dochodowego. Zwiększanie wpływów do skarbu państwa i zmniejszanie wydatków miało zlikwidować deficyt budżetowy. W ramach transformacji ustrojowej rząd zdecydował się także na uwolnienie cen, której od tej pory nie miały być regulowane przez państwo, ale przez popyt i podaż. Zwiększono swobody gospodarcze, aby zachęcić tym sposobem do uczestnictwa w rynku osoby fizyczne i przedsiębiorstwa. Poza tym dopuszczono na rynek kapitał zagraniczny i zachęcano do inwestowania osoby indywidualne. W kwietniu 1991 r. w Warszawie rozpoczęła działalność giełda papierów wartościowychgiełda papierów wartościowychgiełda papierów wartościowych. Balcerowicz zdawał sobie jednak sprawę, że reformy mogą nie przynieść oczekiwanego skutku bez zasadniczych zmian w sferze własności. Dlatego jednocześnie rozpoczął proces prywatyzacji polskich przedsiębiorstw, licząc, że nastąpi podniesienie jakości dóbr i usług (zgodnie z założeniem, że ludzie generalnie lepiej gospodarują własnym majątkiem).

„Balcerowicz musi odejść”*

Indeks dolny * slogan używany na przełomie XX i XXI w. przez przeciwników reform; pierwszy raz użyty w „Gazecie Wyborczej” jako postulat czytelnika Indeks dolny koniec_{* slogan używany na przełomie XX i XXI w. przez przeciwników reform; pierwszy raz użyty w „Gazecie Wyborczej” jako postulat czytelnika}

„Balcerowicz musi odejść” – takie hasło od wiosny 1990 r. zaczęło się coraz częściej pojawiać na plakatach podczas strajków i demonstracji ulicznych. Gospodarka polska podnosiła się z kryzysu bardzo powoli i dopiero w 1992 r. zaczęła wychodzić z głębokiej zapaści. Wprawdzie udało się zatrzymać inflację, zrównoważyć budżet oraz niekontrolowany wzrost cen, a w sklepach dostępnych było więcej produktów, jednak wszystko to odbyło się ogromnym kosztem społecznym oraz odbiło się na poziomie życia większej części społeczeństwa. Największe straty poniosły przestarzałe i nierentowne przedsiębiorstwa oraz rolnictwo. Wobec wzrostu cen zaczęły drożeć produkty rolne, których nagle na rynku pojawiło się zbyt wiele względem popytu. Wraz z upadkiem wielu gałęzi przemysłu wzrosło znacząco bezrobocie. W 1990 r. ponad 1 mln osób pozostawało bez pracy. Jednocześnie transformacja gospodarki otworzyła drogę przedsiębiorczym jednostkom – błyskawicznie zaczęły powstawać firmy prywatne. Prowadziło to do dużej polaryzacji społecznej, ponieważ obok nielicznej grupki bogatych żyły miliony osób utrzymujące się poniżej minimum socjalnego. Ogólny spadek poziomu życia wywołał wzrost niezadowolenia społecznego, a Polacy zaczęli ponownie protestować: organizowali strajki oraz blokowali drogi. Kwestią dyskusyjną pozostaje do dzisiaj to, czy reformy gospodarcze można było przeprowadzić mniejszym kosztem społecznym.

R1361lVggdap2

Zdjęcie przedstawia mężczyznę ubranego w biały fartuch i czapkę kucharską, który chochlą nalewa zupę z dużego gara na talerz. obok niego mężczyzna z mikrofonem, wokół czekający ludzie. Obok kotła z zupą stoją talerze.

RwAj3NCZrOzAi

Zdjęcie przedstawia długi budynek obory z niewielkimi okienkami, kryty dwuspadowym dachem. Budynek stoi na środku zielonej łąki.

RyoV3hoEXgyer

Zdjęcie przedstawia traktory z przyczepami stojące i blokujące ruch na ulicy dużego miasta.

Słownik

Słowa kluczowe

plan Balcerowicza, transformacja gospodarcza, Leszek Balcerowicz, rząd Tadeusza Mazowieckiego, III Rzeczpospolita, świat na przełomie tysiącleci

Bibliografia

W. Roszkowski, Historia Polski 1914–1991, PWN, Warszawa 1992.

A. Dudek, Historia polityczna Polski 1989–2015, Znak, Kraków 2016.