Teresa Michałowska Średniowiecze

Kulty świętych, w XV wieku mocno już wrośnięte w obyczaje i świadomość religijną wiernych, były propagowane zarówno za pośrednictwem słowa mówionego (kaznodziejstwa), jak środków wizualnych (sztuk plastycznych) oraz rytuałów, wśród których doniosłą rolę pełniły nabożeństwa, odpusty, pielgrzymki do grobów i innych sanktuariów, cześć oddawana relikwiom i przedmiotom związanym ze świętymi. Wszystkie te składniki kultów formowały wiedzę o osobach czczonych i rozbudzały wyobraźnię, chłonną zwłaszcza na elementy cudowności.

2 Źródło: Teresa Michałowska, Średniowiecze, Warszawa 1995, s. 470.

Ryszard Montusiewicz Świętych wy-obcowanie. Średniowieczna „Legenda o świętym Aleksym” w perspektywie katechetycznej

RcOJjRPCqdoVw1

Obraz przedstawia wzgórze, na którym przywiązany jest do drzewa młody mężczyzna w przepasce na biodrach. W jego szyję i lewe udo wbite są strzały, z ran płynie krew. Nad drzewem i mężczyzną unosi sią anioł. Na drugim planie, w dolinie znajdują się pojedynczy ludzie, rosną drzewa, płynie rzeka.

Do połowy IV wieku kształtowany i popularyzowany jest właściwie jeden wzorzec świętości – męczennika. Greckie martys znaczy jednocześnie: i świadek, i męczennik [...]. Męczeństwo jako naśladowanie, lepiej, jako wszczepienie się w Chrystusa, w Jego mękę i śmierć, w nadziei z Nim zmartwychwstania. W jednym ze starożytnych hymnów, pochodzącym z III wieku, parafrazując słowa św. Pawła, śpiewano: „Jeśli z Nim umieramy, z Nim też żyć będziemy”. [...]

Ale równocześnie już w epoce prześladowań kształtuje się przekonanie, że może istnieć inne, duchowe, „bezkrwawe męczeństwo” [...]. Każdy chrześcijanin może złożyć taką ofiarę – jak Chrystus – spalając ciało, np. ogniem dobrowolnego ubóstwa i umartwienia. „Kto umartwi i ukrzyżuje swoje ciało, otrzyma wieniec męczeństwa” – mówi CyprianCyprianCyprian. [...]

Koniec epoki prześladowań, po przyjęciu przez cesarstwo rzymskie chrześcijaństwa (na początku IV w.), stanowi niejako zmierzch ideału „świętego męczennika”, choć zarazem ideał ten pozostał ciągle żywy, aktualizowany w kolejnych pokoleniach chrześcijan. Kształtuje się jednak nowy model doskonałości – ściślej, dwa wzorce: świętego mężczyzny – ascety (greckie asketes – ‘ćwiczący się’ odnosiło się do mężczyzny, a poniekąd go oznaczało) i świętej kobiety – dziewicy. Wzorce te kształtowały ideał życia chrześcijańskiego, określały warunki do osiągnięcia doskonałości. [...] Według św. Jana ZłotoustegoŚw. Jan Złotoustyśw. Jana Złotoustego zarówno mnich, pustelnik, jak i świecki ma ten sam obowiązek w ich drodze do doskonałości, jak zresztą wszyscy mają obowiązek w ich drodze do świętości korzystać ze środków ascezyascezaascezy chrześcijańskiej, np. postu czy jałmużny. Co więcej, nie brak też głosów wśród Ojców Kościoła, że laik może nawet przewyższyć mnicha w świętości.

Kolebką monachizmumonachizmmonachizmu i szkoły ascezy stały się Egipt i Syria. Monachizm syryjski [...] cechowała [...] wprost niewiarygodna surowość praktyk ascetycznych. W Syrii ukształtowały się dwa zasadnicze typy ascetów: żyjący w odosobnieniu lub w środowisku otwartym. Zatem anachoretaanachoretaanachoreta prowadzi życie będące zaprzeczeniem „naturalnej” egzystencji człowieka poprzez odcięcie się od świata, przekreślenie więzi społecznych. Wybór drugiej formy jest paradoksalnie trudniejszy, asceta bowiem żyje „pośród świata”, ma uczniów, przyjmuje odwiedziny, udziela rad, przemawia do tłumów pielgrzymów. Ale też – owszem przed wszystkim – asceta radykalnie traktuje wskazania ewangeliczne [...].

3 Źródło: Ryszard Montusiewicz, Świętych wy-obcowanie. Średniowieczna „Legenda o świętym Aleksym” w perspektywie katechetycznej, [w:] Literatura i pamięć kultury. Studia ofiarowane Profesorowi Stefanowi Nieznanowskiemu w pięćdziesięciolecie pracy naukowej, red. D. Chemperek, S. Baczewski, Lubin 2004, s. 11–13.

Paweł Stępień Z literatury religijnej polskiego średniowiecza. Studia o czterech tekstach

Skoro przecież dziewica Maryja połączona była węzłem małżeńskim z Józefem, więź cielesna między małżonkami nie jest konieczna. [...] „Jeżeli zanika cielesna funkcja małżeństwa, nie można mniemać, że zanikła prawda czy też cnota małżeństwa, lecz wprost przeciwnie, można sądzić, że małżeństwo jest bardziej prawdziwe i bardziej święte, gdy opiera się na samej tylko więzi miłości duchowej, niż gdy rządzi nim pożądliwość cielesna i namiętność zmysłowa”. Małżeństwo bowiem jest sakramentem − znakiem „niewidzialnego związku, który powstaje między Bogiem a duszą.

4 Źródło: Paweł Stępień, Z literatury religijnej polskiego średniowiecza. Studia o czterech tekstach, Warszawa 2003, s. 161.

Paweł Stępień Z literatury religijnej polskiego średniowiecza. Studia o czterech tekstach

szczególną wartość dziewictwa w dążeniu do królestwa niebieskiego. Z dziewiczych istot bowiem, jak prorokuje Apokalipsa św. Jana, uformowany będzie orszak Baranka, śpiewający „pieśń nową przed [Jego] tronem” (Ap 14, 1‑4). Dziewictwo zrównuje człowieka z aniołem, przekonują Ojcowie Kościoła, pomni na wypowiedź Chrystusa o dzieciach Bożych „godnych udziału w świecie przyszłym” (Łk 20, 34‑36). AmbrożyAmbrożyAmbroży zachęcał przeto do dziękczynienia, że w świętych dziewicach zobaczyć można życie anielskie, jakie ludzie utracili wskutek wygnania z raju. AugustynAugustynAugustyn wzywał, aby całym sercem dążyć do zachowania czystości, ponieważ to ona sprawia, że śmiertelnicy podobni są aniołom. Chwałę dziewictwa − powtarzano − śnieżnobiałej perły, która ma wartość królestwa niebieskiego, potwierdził i uświęcił sam Bóg, gdy zechciał narodzić się z dziewicy

5 Źródło: Paweł Stępień, Z literatury religijnej polskiego średniowiecza. Studia o czterech tekstach, Warszawa 2003, s. 181–182.

Teresa Michałowska Średniowiecze

Późne średniowiecze wydało utwory nie związane z obrządkiem liturgicznym, ale układane w większości przez duchowieństwo z myślą o szeroko pojętej edukacji moralnej wiernych. Krążyło one głównie w ustnym przekazie i tylko przygodnie pojawiały się w rękopisach, których treść oraz proweniencja utwierdzają nas w przekonaniu o dużym zainteresowaniu środowiska kościelnego taką właśnie wychowującą w duchu chrześcijańskim poezją.

Nieliczne pisane ślady tych popularnych utworów świadczą o uprzywilejowaniu dwóch zwłaszcza tematów: świętości (na przykładzie żywotów wyznawców i męczenników Kościoła) oraz śmierci. Pierwszy z nich sprzyjał szerzeniu idei chrześcijańskiego heroizmu, zakładającego dobrowolny wybór ubóstwa i ascezy, całkowite wyrzeczenie się świata aż po godną śmierć za wiarę […]. Posługując się najprostszymi środkami artystycznymi i obrazami dostosowanymi do wyobraźni nieuczonego odbiorcy, unaoczniały dwoistość świata, złożonego ze sfery nadzmysłowej (Boskiej) oraz zmysłowej, przypisanej ludziom, a stanowiącej domenę szatana. […] Pokonanie ciała i ziemskich pokus, całkowita asceza i dobrowolne ubóstwo lub też Chrystusowy ideał krwawej ofiary – oto sposoby zapewnienia duszy szczęśliwości. Święci wyznawcy i męczennicy, owi athletae Christiathletae Christiathletae Christi, pragnęli śmierci, widząc w niej najprostszą drogę do bytowanie w bliskości Boga.

6 Źródło: Teresa Michałowska, Średniowiecze, Warszawa 1995, s. 469.