Przeczytaj
Sądowa kontrola prawa
W okresie powojennym, aby zabezpieczyć ustawy konstytucyjne wprowadzające ochronę praw mniejszości przed chwilowymi działaniami partii rządzącej i w ten sposób chronić państwo prawa, postanowiono wprowadzić do systemów politycznych sądy konstytucyjne. Ich celem miała być ochrona praw fundamentalnych, zawartych w umowach międzynarodowych i konstytucjach państw demokratycznych.
We współczesnych państwach demokratycznych władza sądownicza, czyli trzecia władza, ma jasno określone zadania. Głównym jest kontrola działań legislatywy i egzekutywy w demokratycznym państwie prawa. Obszary kontrolowane przez władzę sądowniczą w państwie demokratycznym przedstawia poniższy schemat. Wskazuje on na funkcje różnych organów władzy sądowniczej, Sądu Najwyższego i sądów powszechnych, które mają prawo tzw. kontroli bezpośredniej.
Inną, równie ważną funkcję w państwach demokratycznych pełnią sądy konstytucyjne. Trybunał Konstytucyjny w Polsce rozpoczął swoją działalność w roku 1987. Początkowo, przed uchwaleniem Konstytucji RP, jego orzeczenia nie były ostateczne. W okresie schyłkowego PRL‑u obowiązywała zasada, że posłowie reprezentujący suwerena mają głos ostateczny. Po uchwaleniu konstytucji zostały wprowadzone przepisy przejściowe. Sejm mógł w dalszym ciągu większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów odrzucić orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego o niekonstytucyjności ustaw, które zostały uchwalone przed uchwaleniem Konstytucji RP. Zasada ta obowiązywała do roku 1999, ale dotyczyła tylko ustaw uchwalonych przed wejściem w życie Konstytucji RP.
Uzasadnij konieczność istnienia sądowej kontroli prawa we współczesnych państwach demokratycznych. Odwołaj się do doświadczeń historycznych.
Po uchwaleniu Konstytucji RP w 1997 roku Trybunał Konstytucyjny stał się jednym z najważniejszych organów kontroli prawa w Rzeczypospolitej Polskiej. Zgodnie z poniższym schematem konstytucyjność prawa mogą kontrolować organy wewnątrzparlamentarne, których zadaniem jest niedopuszczenie do uchwalenia niezgodnych z konstytucją ustaw, lub systemy pozaparlamentarne, które kontrolują już ustanowione prawo. Systemy pozaparlamentarne mają na celu ochronę praw fundamentalnych w sytuacji nadużywania przez większość parlamentarną swojej liczebnej przewagi.
System kontroli konstytucyjności prawa
Trybunał Konstytucyjny
Trybunał Konstytucyjny w Polsce wpisuje się w model pozaparlamentarny i jest przykładem sądu konstytucyjnego.
Skład
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 rokuArt. 194
Trybunał Konstytucyjny składa się z 15 sędziów, wybieranych indywidualnie przez Sejm na 9 lat spośród osób wyróżniających się wiedzą prawniczą. Ponowny wybór do składu Trybunału jest niedopuszczalny.
Prezesa i Wiceprezesa Trybunału Konstytucyjnego powołuje Prezydent Rzeczypospolitej spośród kandydatów przedstawionych przez Zgromadzenie Ogólne Sędziów Trybunału Konstytucyjnego.
Sposób powoływania sędziów Trybunału Konstytucyjnego powinien zapewnić ich niezależność od władzy ustawodawczej i wykonawczej. Dziewięcioletnia kadencja, czyli dłuższa niż dwie kadencje parlamentu, powinna gwarantować, że sędziowie Trybunału mogą być wybierani przez różne politycznie składy sejmu. Brak możliwości reelekcjireelekcji jest gwarantem uniezależnienia sędziów Trybunału od decyzji legislatywy. Zgodnie z polską konstytucją sędziami Trybunału Konstytucyjnego powinni być wybierani najlepsi polscy prawnicy. Tradycją wyborów do Trybunału było powoływanie na jego sędziów profesorów prawa z najlepszych polskich uczelni. Również powoływanie prezesa i wiceprezesa Trybunału Konstytucyjnego jest, zgodnie z konstytucją, podkreśleniem niezależności tej instytucji. Personalnie kandydatów na te stanowiska proponuje Zgromadzenie Ogólne Sędziów Trybunału Konstytucyjnego. Prezydent wybiera prezesa i wiceprezesa spośród trzech kandydatów, ale jest ograniczony w swoich decyzjach. Nie można także zapomnieć o odpowiedzialności sędziów. Tu również konstytucja gwarantuje im niezawisłość. Zgodnie z nią odpowiadają przed Zgromadzeniem Ogólnym Sędziów Trybunału Konstytucyjnego.
Odpowiedzialność
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 rokuArt. 196
Sędzia Trybunału Konstytucyjnego nie może być, bez uprzedniej zgody Trybunału Konstytucyjnego, pociągnięty do odpowiedzialności karnej ani pozbawiony wolności. Sędzia nie może być zatrzymany lub aresztowany, z wyjątkiem ujęcia go na gorącym uczynku przestępstwa, jeżeli jego zatrzymanie jest niezbędne do zapewnienia prawidłowego toku postępowania. O zatrzymaniu niezwłocznie powiadamia się Prezesa Trybunału Konstytucyjnego, który może nakazać natychmiastowe zwolnienie zatrzymanego.
Zastanów się, jakie znaczenie dla obywatela ma niezależność sędziów Trybunału Konstytucyjnego.
Kompetencje
Jak można zauważyć powyżej, rola Trybunału Konstytucyjnego w Polsce jest związana z kontrolną funkcją społeczeństwa nad rządzącymi. Trybunał występuje w interesie obywateli, którzy przyjęli konstytucję w referendum. Jego zadaniem jest chronienie wartości konstytucyjnych przed działaniami większości rządzącej, która czasami może chcieć dla własnych celów politycznych „naginać konstytucję”. W dwudziestoleciu międzywojennym jedną z przyczyn kryzysu i demontażu demokracji w państwach europejskich był brak sądowej kontroli działań legislatywy i egzekutywy.
Gwarancją niezależności są również podmioty uprawnione do wystąpienia z wnioskiem do Trybunału. Należą do nich przedstawiciele wszystkich trzech władz.
Wskaż przykłady spraw, z jakimi poszczególne podmioty mogą występować do Trybunału Konstytucyjnego.
Skład orzekający
Do Trybunału Konstytucyjnego trafiają sprawy o różnym znaczeniu. Mogą to być skargi konstytucyjneskargi konstytucyjne, które mają znaczenie dla konkretnego obywatela, ale nie zawsze muszą nieść ze sobą skutki prawne wykorzystywane do interpretacji prawa. Innymi sprawami trafiającymi do Trybunału Konstytucyjnego mogą być wnioski o uznanie ustawy za niezgodną z konstytucją, które mają już znaczenie dla wszystkich.
Trybunał może orzekać w różnych składach.
Pełny skład | 5 sędziów | 3 sędziów |
---|---|---|
|
|
|
Działalność
Trybunał Konstytucyjny jest instytucją weryfikującą kompatybilność polskiego i międzynarodowego systemu prawnego.
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 rokuArt. 188
Trybunał Konstytucyjny orzeka w sprawach:
zgodności ustaw i umów międzynarodowych z Konstytucją;
zgodności ustaw z ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi, których ratyfikacja wymagała uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie;
zgodności przepisów prawa, wydawanych przez centralne organy państwowe; z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi i ustawami;
zgodności z Konstytucją celów lub działalności partii politycznych;
skargi konstytucyjnej, o której mowa w art. 79 ust. 1.
W przypadku orzekania o zgodności ustaw i umów międzynarodowych z Konstytucją RP Trybunał Konstytucyjny może prowadzić kontrolę:
Jak wynika ze schematu, Trybunał Konstytucyjny może wydać orzeczenie zarówno po uchwaleniu ustawy czy zarejestrowaniu partii politycznej (kontrola następcza), jak i w trakcie trwania procedur (kontrola prewencyjna). Jeśli chodzi o proces ustawodawczy, tylko Prezydent RP ma prawo zgłoszenia swoich wątpliwości w zakresie zgodności procedowanego prawa z konstytucją oraz prawo kontroli prewencyjnej. Pozostałe uprawnione podmioty mogą wystąpić z wnioskiem o kontrolę następczą. Kontrola abstrakcyjnaKontrola abstrakcyjna dotyczy np. badania zgodności ustaw i umów międzynarodowych z Konstytucją RP. Kontrola konkretnaKontrola konkretna to wydawanie orzeczeń w sprawie sporów kompetencyjnych czy skarg konstytucyjnych.
Postępowanie przed TK wszczynane jest zawsze na wniosek, w wyniku pytania prawnego lub skargi konstytucyjnej. Trybunał nigdy nie wszczyna postępowania z urzędu. Rozprawy są jawne. Jawność może być wyłączona ze względu na bezpieczeństwo państwa lub ochronę tajemnicy państwowej. Orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego są ostateczne. Oznacza to ich prawomocność formalną (niezaskarżalność) oraz materialną (niewzruszalność). Orzeczenia TK stwierdzające niezgodność aktu normatywnego lub normy prawnej powodują utratę mocy obowiązującej danego aktu bądź stosowanej normy. Akt niezgodny z konstytucją przestaje obowiązywać albo w momencie ogłoszenia orzeczenia lub w terminie określonym przez Trybunał. W przypadku ustaw nie może on przekroczyć 18 miesięcy od dnia ogłoszenia, w przypadku innych aktów prawnych – 12 miesięcy.
Obszary działań podejmowanych przez TK
Znajdź przykłady działań Trybunału Konstytucyjnego w każdym z obszarów.
Słownik
kontrola aktu prawnego w oderwaniu od stanu faktycznego; następuje w sytuacji, kiedy Trybunał Konstytucyjny orzeka o zgodności ustaw z konstytucją lub ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi
następuje w sytuacji, kiedy Trybunał Konstytucyjny orzeka w sprawie skarg konstytucyjnych
ponowne wybranie kogoś na jakieś stanowisko lub urząd
środek prawny pozwalający osobie fizycznej bądź prawnej na zweryfikowanie ostatecznych rozstrzygnięć organów publicznych, które naruszają konstytucyjne prawa i wolności osoby występującej ze skargą; skarga konstytucyjna może być wniesiona tylko w wypadku wyczerpania toku instancyjnego, czyli gdy wykorzystamy już wszystkie środki odwoławcze
jest to instytucja osadzona w prawie państwowym, która może dokonać zatrzymania w zamian istniejącego status quo, czyli np. zablokować niezgodną z konstytucją zmianę prawa