Przeczytaj
Zapoznaj się z materiałami dotyczącymi koncepcji prawdy:
„Czym jest prawda? Klasyczna koncepcja prawdy”„Czym jest prawda? Klasyczna koncepcja prawdy”;
„Nieklasyczne koncepcje prawdy”„Nieklasyczne koncepcje prawdy”.
Pytanie o prawdę
Problem prawdy rozpatrywany jest na gruncie różnych dziedzin wiedzy, ale to do filozofii przynależy ogólne i fundamentalne rozważanie istoty prawdy. Wynika to z charakteru dociekania filozoficznego, w którym pyta się nie tylko o to, co jest prawdą, ale w pierwszym rzędzie o to, czym jest prawda. Można też powiedzieć, że na gruncie filozofii nie tylko zdobywa się wiedzę, ale pyta, jakie są tego warunki i możliwości.
Filozoficzne pytanie o prawdę jest zaliczane, obok pytań o źródła i granice poznania, do konstytutywnych pytań epistemologii (teorii poznania) i dotyczy poznawczego aspektu prawdy. Inne jej konteksty, na przykład moralny lub psychologiczny, rozważane są w obrębie innych dziedzin filozofii lub dyscyplin naukowych. Poznawczy aspekt prawdy oznacza, że interesuje nas ona jako warunek i skutek tworzenia wiedzy.
Pytanie: co to jest prawda? pojawiło się w filozofii w momencie, w którym osiągnęła ona pewną dojrzałość i przybrała postać systemu wiedzy. Stało się to w okresie oświecenia ateńskiegooświecenia ateńskiego. W myśli greckiej istniały oczywiście także wcześniejsze, ciekawe intuicje i założenia dotyczące prawdy, ale wypadnie tutaj je pominąć. Najbardziej znaczące osiągnięcie oświecenia ateńskiego w poszukiwaniu odpowiedzi na pytanie, czym jest prawda, to określenie dane przez Arystotelesa. Pisze mianowicie Stagiryta: Prawda albo fałsz z punktu widzenia rzeczy zależy od ich połączenia lub rozdzielenia; kto więc myśli o rozdzielonym, że jest rozdzielone, a o połączonym, że jest połączone, mówi prawdę, natomiast głosi się fałsz, jeżeli się myśli przeciwnie o tym stanie rzeczy
. Lub w innym miejscu: Jest fałszem powiedzieć o tym, co jest, że nie jest lub o tym, co nie jest, że nie jest; jest prawdą powiedzieć o tym, co jest, że jest lub o tym, co nie jest, że nie jest
.
Klasyczna definicja prawdy
Określenia dane przez Arystotelesa zostały przekształcone w definicję przez Tomasza z Akwinu w XIII wieku i ta definicja zwana jest klasycznąklasyczną.
klasyczna definicja prawdy według św. Tomasza z Akwinu
Akwinata sformułował ją tak: veritas intellectus sit adequatio intellectus et rei
, co tłumaczy się: prawda jest zgodnością intelektu i rzeczy
lub prawda jest zgodnością (adekwatnością) sądu (myśli) i rzeczywistości
lub podobnie.
W określeniach autorstwa Arystotelesa widzimy pewne intuicyjne założenia, których można się także dopatrywać w definicji klasycznej i które w dużym stopniu wyznaczały tory dyskusji o prawdzie. Po pierwsze Arystoteles przyjmuje, że rzeczywistość istnieje poza umysłem poznającym. Po drugie przyjmuje, że jest ona reprezentowana w umyśle przez wyrażenia językowe. Zajmuje więc stanowisko realizmu metafizycznegorealizmu metafizycznego i poznawczegopoznawczego.
Tomasz w swojej definicji uściśla, że kryterium prawdziwości sądu polega na relacji między rzeczywistością i sądem, która to relacja nazwana została zgodnością, adekwatnością, współcześnie także korespondencją. Wydaje się zresztą, że te założenia są bliskie także naszemu potocznemu pojmowaniu prawdy i coś podobnego mamy na uwadze, jeśli orzekamy o sądach, że są prawdziwe.
Nie wszystkim filozofom jednak to wystarczało. Podstawowa wątpliwość kierowana przez krytyków pod adresem definicji klasycznej dotyczyła właśnie następującej kwestii – na czym, pytali, polega porównanie czegoś tak różnego jak myśl i rzecz? Jak powinniśmy ustalać ową zgodność między nimi? Poza tym akt porównania wymagałby zajęcia pozycji „na zewnątrz” tak umysłu, jak i świata. Jak to jest możliwe, skoro wydaje się, że porównywać możemy tylko treści umysłu? Różnorodne i ciekawe wielowiekowe roztrząsanie tego problemu nie przyniosło jednoznacznych rozstrzygnięć. Można oczywiście przyjąć, że rozpoznawanie tej zgodności jest niejako naturalną właściwością naszego umysłu i nie podlega dalszemu wyjaśnianiu, ale i takie rozwiązanie nie zadowoli wszystkich zainteresowanych.
Próbę uściślenia klasycznej definicji podjął Kazimierz AjdukiewiczKazimierz Ajdukiewicz, formułując jej wersję z pominięciem słowa „zgodność”:
:uściślenie definicji przez Kazimierza Ajdukiewicza
Myśl m jest prawdziwa, to znaczy: myśl m stwierdza, że jest tak a tak, i rzeczywiście jest tak a tak.
Inną próbą było stworzenie przez polskiego logika, Alfreda TarskiegoAlfreda Tarskiego, semantycznej definicji prawdy, która także miała uściślić definicję klasyczną.
Radykalne rozstrzygnięcie trudności z klasyczną definicją prawdy polega na odrzuceniu realizmu i akceptacji idealizmu poznawczegoidealizmu poznawczego. Przyjmuje się wówczas, że w poznaniu mamy dane jedynie własne akty świadomości. W obliczu tego założenia znika w ogóle problem zgodności myśli i rzeczywistości zewnętrznej.
Czy jednak nie można by obejść się bez kłopotliwego problemu zgodności lub też wyjaśnić go za pomocą jakichś szczegółowych kryteriów? Takie próby podjęto, konstruując definicje prawdy zwane nieklasycznymi. Zaliczamy do nich między innymi definicję koherencyjną, pragmatystyczną, oczywistościową, redundancyjną.
| koherencyjna koncepcja prawdy | operuje kryterium spójności (koherencji) danego twierdzenia z jakimś istniejącym systemem twierdzeń; prawdziwość zależy więc od tego, czy można, bez popadnięcia w sprzeczność, włączyć dane twierdzenie do systemu; przyjmuje się przy tym, że system ten jest ograniczony np. do dyscypliny lub teorii naukowej; konsekwencją tej teorii jest oczywiście to, że prawdziwość danego twierdzenia będzie oceniana różnie w odniesieniu do różnych systemów twierdzeń; mamy więc do czynienia z koncepcją o charakterze relatywistycznym, która odrzuca możliwość istnienia prawdy absolutnej |
| pragmatystyczna koncepcja prawdy | wywodząca prawdziwość sądów z tego, że sprawdzają się w sytuacjach praktycznych, w uproszczeniu mówiąc, są użyteczne; z punktu widzenia filozofii pragmatyzmu pojęcia, twierdzenia czy teorie (także filozoficzne lub religijne) są narzędziami sprawnego działania i w tej perspektywie powinny być oceniane jako prawdziwe bądź nie; związanie prawdziwości z tym, co ludzie uznają w danych warunkach za użyteczne, pozwala również traktować tę koncepcję jako relatywistyczną |
| definicja oczywistościowa | odwołująca się do odczuwania w umyśle oczywistej prawdziwości danego twierdzenia; definicję tę kojarzy się z Kartezjuszem i jego słynnym twierdzeniem cogito, ergo sum; już wcześniej jednak była ona używana na przykład w kwestii istnienia Boga - twierdzenie Bóg istnieje jest dla umysłu tak oczywiste, że nie mogę pomyśleć jego zaprzeczenia bądź odczuwam oczywistą fałszywość tego zaprzeczenia |
| stanowisko redundancyjne | kwestionujące w ogóle konieczność używania pojęcia prawdy; jego zwolennicy twierdzą, że dodanie do twierdzenia sformułowania prawdą jest, że… lub prawdziwy... niczego nie wnosi do treści twierdzenia i ma wyłącznie sens psychologiczny lub retoryczny. Na przykład treść twierdzenia prawdą jest, że słońce jest gorące jest równoważna treści twierdzenia słońce jest gorące |
Koherencyjna koncepcja prawdy — operuje kryterium spójności (koherencji) danego twierdzenia z jakimś istniejącym systemem twierdzeń; prawdziwość zależy więc od tego, czy można, bez popadnięcia w sprzeczność, włączyć dane twierdzenie do systemu; przyjmuje się przy tym, że system ten jest ograniczony np. do dyscypliny lub teorii naukowej; konsekwencją tej teorii jest oczywiście to, że prawdziwość danego twierdzenia będzie oceniana różnie w odniesieniu do różnych systemów twierdzeń; mamy więc do czynienia z koncepcją o charakterze relatywistycznym, która odrzuca możliwość istnienia prawdy absolutnej.
Pragmatystyczna koncepcja prawdy — wywodząca prawdziwość sądów z tego, że sprawdzają się w sytuacjach praktycznych, w uproszczeniu mówiąc, są użyteczne; z punktu widzenia filozofii pragmatyzmu pojęcia, twierdzenia czy teorie (także filozoficzne lub religijne) są narzędziami sprawnego działania i w tej perspektywie powinny być oceniane jako prawdziwe bądź nie; związanie prawdziwości z tym, co ludzie uznają w danych warunkach za użyteczne, pozwala również traktować tę koncepcję jako relatywistyczną.
Definicja oczywistościowa — odwołująca się do odczuwania w umyśle oczywistej prawdziwości danego twierdzenia; definicję tę kojarzy się z Kartezjuszem i jego słynnym twierdzeniem cogito, ergo sum; już wcześniej jednak była ona używana na przykład w kwestii istnienia Boga — twierdzenie Bóg istnieje jest dla umysłu tak oczywiste, że nie mogę pomyśleć jego zaprzeczenia bądź odczuwam oczywistą fałszywość tego zaprzeczenia.
Stanowisko redundancyjne — kwestionujące w ogóle konieczność używania pojęcia prawdy; jego zwolennicy twierdzą, że dodanie do twierdzenia sformułowania prawdą jest, że… lub prawdziwy... niczego nie wnosi do treści twierdzenia i ma wyłącznie sens psychologiczny lub retoryczny. Na przykład treść twierdzenia prawdą jest, że słońce jest gorące jest równoważna treści twierdzenia słońce jest gorące.
Obiektywność prawdy
Zwolennicy klasycznej definicji prawdy często formułują roszczenie do obiektywności prawdy. ObiektywnośćObiektywność oznacza, że, po pierwsze, dla każdego zdania prawdziwego istnieje taki niezależny od nas stan rzeczywistości, który czyni je prawdziwym, oraz, po drugie, że prawdziwość lub fałszywość zdania jest niezależna od czasu, miejsca i wszelkich innych okoliczności, także od tego, czy w danym momencie rozpoznajemy to zdanie jako prawdziwe. Ten sam sąd nie może więc być raz prawdziwy, a raz fałszywy. Tutaj znów napotykamy na spór – czy tak rozumiany obiektywizm jest jedynie pewnym niedosiężnym ideałem, dla niektórych archaicznym, czy też faktycznie można osiągnąć wiedzę spełniającą podane kryteria obiektywności.
Współcześnie większość filozofów zgodzi się, że poszukiwanie wiedzy jest zawsze uwikłane w schematy i założenia, które, by tak rzec, oddzielają nas od rzeczywistości „samej w sobie”. Nie musi prowadzić to do odrzucenia pojęcia prawdy. Może prowadzić do wniosku, że sądy prawdziwe nie tyle wprost odzwierciedlają rzeczywistość, ile się do niej przybliżają, a wiedza nie jest lustrem, tylko mapą rzeczywistości. Może również prowadzić do wniosku, że prawda ma charakter względny, jest prawdą ze względu na jakiś system odniesień, w związku z czym jest możliwa więcej niż jedna poprawna odpowiedź na dane pytanie i również ten sam sąd może być raz prawdziwy, a raz fałszywy. Taką postawę nazywamy relatywizmem poznawczym. Czynników, od których zależy, co uznajemy za prawdę, wyróżnia się na gruncie relatywizmu wiele. Szczególnie ciekawe są współczesne analizy, które pokazały jak w „wytwarzaniu” prawdy uczestniczą instytucje społeczne: media, szkoły, instytucje naukowe, szpitale, więzienia, kościoły i inne. Powołują one do życia i sankcjonują kryteria oraz autorytety nadające kształt jednostkowemu i grupowemu doświadczaniu oraz rozumieniu świata.
Słownik
stanowisko, zgodnie z którym w sądach poznawczych ujmujemy nasze wrażenia lub myśli, natomiast nie możemy poznać rzeczywistości zewnętrznej
zwana również korespondencyjną; koncepcja, według której prawdziwy jest ten sąd, który jest zgodny z rzeczywistością
stanowisko filozoficzne głoszące, że przedmiot poznania istnieje poza podmiotem poznającym i niezależnie od niego
okres V–IV w. p.n.e., czas rozkwitu kultury i filozofii greckiej; w okresie tym tworzyli m.in. Sokrates, Platon, Arystoteles
stanowisko, zgodnie z którym poza człowiekiem istnieje obiektywna rzeczywistość niezależna od aktów świadomości, przeciwieństwo idealizmu metafizycznego
(epistemologiczny) stanowisko, zgodnie z którym w aktach poznawczych poznajemy rzeczywistość zewnętrzną, pozapodmiotową, przeciwieństwo idealizmu poznawczego