OkupacyjnyokupacjaOkupacyjny protektorat

Jesienią 1938 r. na mocy układu monachijskiegoukład monachijskiukładu monachijskiego doszło do częściowego rozbioru Czechosłowacji. Niemcy – za przyzwoleniem Francji, Wielkiej Brytanii oraz Włoch – zaanektowałyaneksjazaanektowały Kraj Sudetów, Polska zajęła Zaolzie, a Węgry – tzw. Ruś Karpacką. W marcu następnego roku z reszty ziem czeskich Niemcy utworzyli podległy sobie Protektorat Czech i Moraw (Słowacja ogłosiła niepodległość w sojuszu z Niemcami). Zachowali pozory niezależności – krajem kierował dotychczasowy prawicowy prezydent Emil Hácha. Niemal nie zmienił się także skład rządu. Ubyło tylko dwóch ministrów – obrony i spraw zagranicznych. Nie byli już potrzebni w państwie, którego obroną i polityką zagraniczną zajmowali się Niemcy. Mimo istnienia czeskiego rządu najważniejsze decyzje w ProtektoracieprotektoratProtektoracie podejmowali i tak kolejni tzw. protektorzy, którzy byli urzędnikami niemieckimi.

RILx72j17h1hA

Zdjęcie przedstawia marsz w Pradze. Kolumna mężczyzn idzie środkiem mostu. Przewodzi im mężczyzna w mundurze z odznaczeniami, w czapce wojskowej. Po obu stronach mostu, po chodnikach, idą ludzie. Przy chodnikach są latarnie uliczne. Z prawej strony stoi drewniany krzyż z figurą Jezusa. W tle znajdują się zabudowania miasta.

Niemcy nie uważali Czechów za typowych Słowian. Ich zdaniem z racji tego, że ziemie czeskie przez wieki należały do państw niemieckich, silny był wśród Czechów „narodowy pierwiastek germański”, o który tylko należało zadbać. Traktowali Protektorat w szczególny sposób także ze względu na wysokie uprzemysłowienie kraju (działały tam np. zakłady zbrojeniowe Škody). Pozyskaniu przychylności Czechów służyła m.in. specjalna polityka aprowizacyjna – zaopatrzenie w żywność było tu tak samo dobre jak w Niemczech. Wstrzemięźliwie stosowano też represje i dbano o to, by nie dotknęły one przypadkowych osób. Zmieniło się to na niekorzyść Czechów w odpowiedzi na działania tamtejszej konspiracji antyniemieckiej. W latach 1938–1945 na terenach byłej Czechosłowacji zginęło 325–365 tys. mieszkańców, wśród nich ok. 277 tys. Żydów i ok. 7,5 tys. Romów.

„Germańskie” narody pod wojskową ochroną

RKckRl1KcVzTB1

Zdjęcie przedstawia mężczyzn. Stoją oni na wybrukowanej ulicy. Mężczyzna z lewej ma kapelusz, czarny płaszcz i białą koszulę pod spodem. Drugi ma czapkę oficerską, płaszcz spięty pasem i z odgiętym kołnierzem. Mężczyźni znajdują się pomiędzy zaparkowanymi samochodami. W tle znajdują się nagie drzewa, a za nimi wysoki budynek.

Norwegia początkowo ogłosiła neutralność, mimo to w kwietniu 1940 r. Niemcy ją zajęli. Król Norwegii Haakon VII odmówił współpracy z Niemcami i wraz z rządem udał się na emigrację do Wielkiej Brytanii. W porozumieniu z Niemcami władzę w kraju objął przywódca nacjonalistównacjonalizmnacjonalistów norweskich – Vidkun Quisling. Przez cały okres wojny w Norwegii stacjonowało ok. 300 tys. żołnierzy niemieckich, Hitler spodziewał się bowiem inwazji aliantów na Norwegię i Szwecję. Wojska te nie prowadziły jednak zdecydowanych akcji represyjnych wobec ludności. Niemcy uważali Norwegów za bliskich sobie rasowo. W dodatku ponad 12 tys. mieszkańców tego państwa zgłosiło się do ochotniczych jednostek SSSSSS.

Podobnie Hitler oceniał Duńczyków. Jako potomkowie wikingów zasługiwali według ideologii nazistowskiej na istnienie, choć jako mieszkańcy obszaru zależnego od Niemiec. III Rzesza zajęła Danię w kwietniu 1940 r. właściwie bez walki, a władze duńskie wezwały społeczeństwo do zaakceptowania okupacji. Niemcy pozostawili dotychczasowy rząd duński i ograniczyli się do obsadzenia wojskiem niektórych, nadmorskich obiektów strategicznych. Jedyną poważniejszą zmianą było zdelegalizowanie partii komunistycznej. Wiosną 1943 r. odbyły się nawet wolne wybory do parlamentu, w których zwyciężyły dotychczas rządzące partie. Potwierdzało to fakt, że polityka niedrażnienia Niemców cieszy się społecznym poparciem. Jednak gdy jesienią 1943 r. przez Danię przetoczyła się fala strajków inspirowanych przez komunistów, a tamtejszy rząd nie zareagował na nie pacyfikacjami policyjnymi, Niemcy rozbroili armię duńską i przejęli kontrolę nad krajem. Kilka tysięcy żołnierzy i policjantów wysłano do obozów koncentracyjnych.

Dziel i rządź

W 1940 r. pod okupacją niemiecką znalazły się również Belgia, Holandia i Francja. W maju tego roku król belgijski Leopold III ogłosił kapitulację, ale rząd i część wojska przedostały się do Londynu, by tam kontynuować walkę. W kraju działał także ruch oporu. Zarząd Belgią Niemcy powierzyli komisarzowi Rzeszy – niemieckiemu generałowi, natomiast cywilne władze lokalne pozostawiono w rękach Belgów. Jeszcze w 1940 r. niektóre z nich zgodziły się utworzyć specjalny rejestr obywateli pochodzenia żydowskiego. W 1942 r. wszystkie miasta – z wyjątkiem francuskojęzycznych Brukseli i Liége – nakazały Żydom publiczne noszenie żółtych gwiazd. Najdalej w kolaboracji posunęła się flamandzkojęzyczna Antwerpia, której władze aresztowały i przekazały w ręce nazistów ponad 1,2 tys. osób pochodzenia żydowskiego. Kilkanaście tysięcy Belgów zgłosiło się też na ochotnika do SS. W czasie II wojny światowej zginęło ok. 80 tys. Belgów, w tym blisko 25 tys. belgijskich Żydów, deportowanych do obozów koncentracyjnych.

Także władze Holandii (z królową Wilhelminą na czele) schroniły się w Londynie po niemieckiej agresji na to państwo w maju 1940 r. Zarząd Holandią objął generał SS Arthur Seyss‑Inquart, po wojnie skazany na śmierć w jednym z procesów w Norymberdzeprocesy norymberskieprocesów w Norymberdze. Holendrzy zostali uznani za pełnowartościowych rasowo przedstawicieli rasy germańskiej, nadających się do przekształcenia w partnerów Niemiec w przyszłej, podporządkowanej III Rzeszy Europie. Około 4 tys. Holendrów wstąpiło do SS. Jednak wobec niechęci ludności polityka władz okupacyjnych zaczęła się zaostrzać, czego dowodzi rosnąca z czasem liczba rozstrzelanych Holendrów (w 1941 r. – 35 osób, w 1942 r. – 292, w 1943 r. – 317, w 1944 r. – 570 i w 1945 r. – 1560). Ponad 600 tys. Holendrów wysłano również na przymusowe roboty do Niemiec. Z okupantem kolaborował Narodowosocjalistyczny Ruch Holenderski, ale większość społeczeństwa stosowała bierny opór. Natomiast ze 140 tys. Żydów zamieszkujących przed wojną Holandię okupację przeżyło tylko ok. 13,5 tys.

Po klęsce w wiosennej kampanii 1940 r. dwie trzecie Francji – jej północna i zachodnia część – znalazły się pod okupacją III Rzeszy. Lokalne władze cywilne nie zostały zmienione, podlegały tylko wojskowemu nadzorowi niemieckiemu. Na reszcie terytorium władzę sprawował kolaboracyjny rząd tzw. Państwa Francuskiego pod kierownictwem marszałka Philippe’a Pétaina. Siedzibą władz była kilkunastotysięczna miejscowość – Vichy. Państwo Vichy było formalnie neutralne. Natomiast w strefie okupowanej na polecenie Niemców francuska policja prowadziła „łapanki” Żydów. Powstały także francuskie jednostki SS, w których służyło kilkanaście tysięcy ochotników.

R1J9vxnaVCvza

Mapa przedstawia Francję. Niemiecka okupowana strefa od listopada 1942 roku obejmowała północną i zachodnią Francję z Paryżem, Montoire, Bordeaux. Wojskowa administracja Belgii i Północnej Francji obejmowała Dunkierkę, Lille, Brest oraz Wał Atlantycki z zakazem wstępu do przybrzeżnej strefy wojskowej. Strefa zamknięta, czyli strefa kolonizacji niemieckiej to była linia północno wschodnia. Terytorium zaanektowane przez Rzeszę to Strasburg. Wolna Strefa obejmowała południową Francję z Vichy, Lyonem, Marsylią. Okupacja włoska od listopada 1942 do września 1943 roku obejmowała Tulon na wybrzeżu oraz Korsykę. Strefa demilitaryzacji i okupacji włoskiej obejmowała Niceę i Mentonę.

Wobec Francuzów, Belgów i Holendrów Niemcy prowadziły dość podobną politykę, która polegała na chęci pozyskania ich jako sojuszników w wojnie z ludnością żydowską i słowiańską. Propaganda hitlerowska głosiła pogląd, że to Żydzi uwikłali Belgów, Francuzów i Holendrów w niepotrzebny konflikt z Niemcami. Unikano więc antagonizowaniaantagonizowaćantagonizowania ludności tych krajów i ograniczano (początkowo) represje do Żydów i komunistów.

Polityka Niemiec wobec mieszkańców Bałkanów i krajów nadbałtyckich

Po wybuchu II wojny światowej Węgry usiłowały zachować neutralność. Rząd węgierski nie zgodził się na przemarsz wojsk niemieckich i życzliwie przyjął uchodźców z Polski. W końcu marca 1941 r. Niemcy zażądały jednak od Węgier udziału w wojnie przeciwko Jugosławii. Przywódca Węgier Miklós Horthy zgodził się na to w zamian za prawo do okupacji części zdobytego terytorium, m.in. Wojwodiny i Baczki. Wojska węgierskie przeprowadziły tam masowe egzekucje Serbów i Żydów. Wkrótce też Węgry przyłączyły się do wojny Hitlera z Związkiem Sowieckim. U boku Niemiec na froncie wschodnim walczyło kilkaset tysięcy Węgrów. Kiedy w 1944 r. stało się już jasne, że Hitler przegra wojnę, Horthy zaczął negocjować odrębny traktat pokojowy z aliantami. Spotkało się to z ostrą reakcją Niemiec, które wprowadziły na Węgry swoje odziały. W ten sposób, przez kilka miesięcy, pomogli utrzymać się u władzy swoim węgierskim współpracownikom, razem broniąc kraju przed nacierającą Armią Czerwoną.

Wiosną 1941 r. wojska niemieckie i włoskie zajęły Jugosławię. Doszło do rozpadu państwa: Chorwaci ogłosili niepodległość w sojuszu z Niemcami, Czarnogóra została protektoratem Włoch, niemieckojęzyczną Karyntię Niemcy włączyli do Rzeszy, a resztę Słowenii okupowali Włosi, natomiast Serbowie kontynuowali walkę z Niemcami, tworząc najsilniejszy ruch partyzancki w Europie. Także wiosną 1941 r. Niemcy wkroczyli do Grecji, którą zajmowali odtąd razem z Włochami. Okupacja tam miała szczególnie krwawy przebieg z racji silnego ruch partyzanckiego.

RdZlTTXLF93KM1

Zdjęcie przedstawia defiladę. Mężczyźni w czterech rzędach idą równym krokiem. Ubrani są w płaszcze spięte pasem, rękawiczki oraz hełmy. Ponad mężczyznami znajdują się flagi łotewskie i jedna niemiecka. W tle są zabudowania miasta.

Gdy w sierpniu 1939 r. Niemcy i Związek Sowiecki zawarły układ (tzw. pakt Ribbentrop–Mołotow), w tajnym protokole podzieliły Polskę wzdłuż Narwi i Wisły, a Litwa miała trafić do niemieckiej strefy wpływów. Po agresji Niemiec i Rosji sowieckiej na Polskę w 1939 r. Litwa na mocy wprowadzonych ustaleń znalazła się pod nadzorem ZSRS. W czerwcu 1940 r. 150‑tysięczna armia sowiecka rozpoczęła okupację Litwy. Kilkanaście dni przed wybuchem wojny niemiecko‑rosyjskiej rozpoczęły się deportacje Litwinów i Polaków na Syberię. Po zajęciu Litwy przez Niemców włączono ją do tzw. Komisariatu Rzeszy Wschód, który obejmował tereny Polski, Białorusi, Litwy, Łotwy i Estonii. Po tragicznych doświadczeniach okupacji sowieckiej wielu Litwinów, Łotyszy i Estończyków patrzyło z nadzieją na Niemców. Uznawali oni Bałtów za potomków skandynawskich wikingów, a więc w pewnym sensie ludność bliską rasowo, dlatego Bałtowie chętnie zgłaszali się do nadzorowanej przez Niemców policji (Litwa) i wojskowych jednostek ochotniczych (Łotwa i Estonia). Powstały nawet łotewskie i estońskie jednostki SS. Także na Białorusi początkowo pojawił się ruch poparcia dla Niemców. Niektórzy wierzyli w odbudowę białoruskiej niepodległości z pomocą Niemców. Oni jednak traktowali Słowian jak podludzi, którym można pozwolić żyć pod warunkiem, że są chwilowo potrzebni jako niewolnicy.

Re8Sz11tyRuF1

Zdjęci przedstawia miejsce pamięci. Składa się z wydzielonych niskim murkiem kwadratowych pól wysypanych żwirem. Na środku każdego kwadratu znajduje się figura. Z tyłu każdego murku jest napis w języku białoruskim. W tle jest równo przycięta trawa a za nią drzewa liściaste.

W czasie II wojny światowej Ukraińcy z Galicji Wschodniej spodziewali się powstania dogodnych warunków do utworzenia własnego państwa. Ponieważ Polacy stali na stanowisku nienaruszalności granic sprzed września 1939 r., zaoferowali pomoc Niemcom w wojnie ze Związkiem Sowieckim. Pod koniec czerwca 1941 r., jeszcze zanim wojska niemieckie wkroczyły do Lwowa, Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów (OUN) ogłosiła tu powstanie państwa ukraińskiego w sojuszu z Hitlerem. Niemcy nie skorzystali jednak z oferty. Władze ukraińskie, które ujawniły się przed Niemcami, zostały aresztowane, a podlegające im odziały wojskowe zeszły do konspiracji. Na zajętych terenach Ukrainy władze niemieckie utworzyły Komisariat Rzeszy Ukraina zarządzany przez Ericha Kocha. W 1943 r. Niemcy ogłosili nabór do ochotniczej dywizji SS, zapowiadając, że zostanie ona użyta przeciw wojskom sowieckim. Zgłosiło się ponad 80 tys. chętnych, z których przyjęto kilkanaście tysięcy.

Po napaści Niemiec na ZSRS w czerwcu 1941 r. w niewoli znalazło się kilka milionów żołnierzy sowieckich. Co najmniej 3,3 mln z nich zamordowano. Według Hitlera wojna ze Związkiem Sowieckim była starciem dwóch ras: słowiańskiej i germańskiej. Według założeń Generalnego Planu Wschodniego terytoria ZSRS miały w ciągu 25 lat zostać „oczyszczone” ze Słowian oraz nienadających się do zgermanizowania przedstawicieli innych narodowości. „Zbędny” materiał ludzki miał zostać przesiedlony za Ural albo eksterminowany w sposób bezpośredni lub pośredni (poprzez niewolniczą pracę). „Oczyszczone” w ten sposób tereny miały stać się obszarem kolonizacji niemieckiej.

Rne8J7MWkkZv8

Zdjęcie przedstawia rozdawanie posiłku. Trzech mężczyzn w czapkach i koszulach przynosi jedzenie jeńcom. Oddzieleni są od nich ogrodzeniem składającym się z drutu oraz drewnianych nabitych w ziemię pali. Przy ogrodzeniu tłoczy się tłum ludzi. Wyciągają oni ręce w stronę jedzenia.

Okupacja niemiecka na ziemiach polskich

Po zajęciu przez Niemcy terenów dawnej II Rzeczypospolitej dużą część Polski przyłączono do Niemiec i stopniowo wysiedlano stamtąd Polaków. W centralnej części kraju utworzono tzw. Generalne Gubernatorstwo pod zarządem niemieckim. Władze okupacyjne zlikwidowały polską administrację, pozostawiono jedynie polskie zarządy gmin i sołectw. Do kontynuowania służby zobowiązano też polskich policjantów. Z czasem wykorzystywano ich do wyłapywania obywateli polskich pochodzenia żydowskiego i pilnowania gett, a na terenach wschodnich większe pododdziały zwalczały partyzantkę ukraińską i komunistyczną.

R13zQrNaRVtD3

Mapa przedstawia podział administracyjny terenów Polski. W części niemieckiej została podzielona na prowincję Okręg Rzeszy - Gdańsk, Prusy Zachodnie z Bydgoszczą, Toruniem, Ciechanowem. Okręg Rzeszy - Kraj Warty z Inowrocławiem, Poznaniem, Kaliszem, Łodzią, Katowicami. Generalne Gubernatorstwo z Warszawą, Lublinem, Radomiem, Kielcami, Krakowem. W teren Niemiec wcześniej zostały włączone Dolby i Górny Śląsk oraz Prowincja Prusy Wschodnie. Gdańsk pozostawał wolnym miastem. Po stronie ZSRS znalazł się Komisariat Rzeszy Wschód utworzony w grudniu 1941 roku z Wilnem, Nowogródkiem, Białymstokiem. Komisariat Rzeszy Ukraina utworzony 1 września 1941 roku z Łuckiem. Dystrykt Galicja włączony w skład Generalnego Gubernatorstwa 1 sierpnia 1941 roku z Lwowem, Tarnopolem i Stanisławowem.

W połowie września 1939 r. Hans Frank, powołany na stanowisko szefa administracji cywilnej zajętych obszarów polskich, otrzymał od Hitlera wytyczne, w myśl których ziemie polskie miały być uważane za teren wojenny i podlegać okrutnej eksploatacji, a Polaków należało wyniszczyć. Okupowany teren Generalnego Gubernatorstwa był traktowany jak kolonia dostarczająca niewolniczej siły roboczej. W tym celu wprowadzono nakaz pracy przymusowej dla Polaków w wieku 18–60 lat, później obniżono granicę wieku do 14 lat. Elementem polityki terroru okupanta były masowe egzekucje, przeprowadzane w większości bez procesu sądowego. Egzekucje stanowiły metodę zastraszania społeczeństwa i osłabiania woli oporu, dlatego często odbywały się publicznie. W konsekwencji tej polityki oraz masowego mordowania ludności pochodzenia żydowskiego życie straciło ponad 6 mln obywateli polskich, w tym ok. 3 mln polskich Żydów.

Słownik

Słowa kluczowe

II wojna światowa, okupacja, kolaboracja, III Rzesza, przebieg II wojny światowej

Bibliografia

Wiek XX w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii, studentów i uczniów, oprac. M. Sobańska‑Bondaruk, S.B. Lenard, Warszawa 1998.

R. Kaczmarek, Historia Polski 1914–1989, Warszawa 2010.

W. Roszkowski, Historia Polski 1914–2015, Warszawa 2019.