Obrzędy przejścia

Twórcą koncepcji obrzędów przejścia jest Arnold van Gennep. W pracy Obrzędy przejścia (fr. Les Rites de passage) pisał:

RJVzM2n5Rbqmy1

Fotografia przedstawiająca mężczyznę w sile wieku. Postać ukazana jest od piersi w górę. Ma owalną twarz i krótkie włosy zaczesane na prawą stronę. Ma wysokie czoło, lekko uniesione brwi, duże oczy, prosty nos i obfite wąsy. Ubrany jest w koszulę ze sztywnym kołnierzykiem i garnitur.

Koncepcja van Gennepa opierała się na trzech założeniach:

1. Świat społeczny dzieli się na świat duchowy (sacrum) i świecki (profanum).

2. Życie człowieka nie stanowi ciągłości, continuum, lecz jest serią symbolicznych przejść z jednego etapu do kolejnego.

3. We wszechświecie wszystko poddane jest rytmom, co znajduje swoje odbicie również w życiu społecznym.

Arnold van Gennep uważał, że sacrum i profanum to całkowicie odrębne światy. Człowiek nie może funkcjonować w jednym z nich, należąc jednocześnie do drugiego, dlatego ludzkie życie to nieustanne przekraczanie granic między nimi. Rytuały przejścia wiążą się z przełomowymi momentami, takimi jak narodziny, osiągnięcie dojrzałości, małżeństwo, rodzicielstwo, awans społeczny czy zawodowy, śmierć. Prócz tych wydarzeń występujących na płaszczyźnie życia jednostki, odbywają się także rytuały cykliczne, związane z rytmem świata przyrody (Kosmosu), np. z przejściem jednego roku w kolejny, dobowym cyklem dnia i nocy, zmianami pór roku czy fazami Księżyca. Wszystkim takim granicznym momentom towarzyszą różnego rodzaju symboliczne ceremonie, określane właśnie jako rytuały przejścia.

Każdy rytuał przejścia składa się z trzech etapów:

Pierwotna separacja może przybierać formy dosłowne, jak odizolowanie jednostki od grupy, a także symboliczne, np. przekraczanie progów, rozpinanie pasków, obcięcie włosów, obrzezanie, przestrzeganie postu czy niszczenie przedmiotów (przez palenie, rozbijanie, topienie itp.) w celu przekroczenia granic między dwoma światami, przejścia z jednej fazy życia w kolejną. Większość tych czynności to metafory śmierci - następuje wówczas bowiem zerwanie ze światem profanum, czyli symboliczna śmierć jednostki, która wkroczyła świat sacrum (etap marginalny). W tym krótkim momencie człowiek pozostaje w stanie zawieszenia, przejścia - nie należy już do dawnego świata, ale także nie wstąpił jeszcze w świat nowej rzeczywistości, w nowy etap swojego życia. Osoba będąca na tym etapie przejmuje także określony zestaw norm, zasad i reguł, które będą ją obowiązywały po zmianie statusu, np. panna młoda w trakcie obrzędów weselnych zaznajamiana jest z przyszłymi obowiązkami, jakie staną się jej udziałem w życiu małżeńskim. To łączy się też z wieloma tabu, które obejmują taką osobę. Jest ona wtedy uznawana za nietykalną i w pewien sposób niebezpieczną, ale i świętą - do momentu zakończenia fazy marginalnej i przejścia w kolejny etap.

Są jednak sytuacje, w których człowiek pozostaje na zawsze w fazie marginalnej i nigdy już nie ma szansy jej opuścić. Dotyczy to np. dzieci zmarłych przed chrztem lub osób, które nie zostały pochowane. Jednostki nieprzyjęte do społeczności i te, które nie zostały z niej w sposób należny, obrzędowo wyłączone, są - według wierzeń ludowych - wyjątkowo niebezpieczne dla żyjących, pozostając w zawieszeniu między światem  żywych i zmarłych.

Etap trzeci obrzędu przejścia, czyli włączenie, to jakby powtórne narodziny jednostki dla społeczności, ale już w nowej postaci, z nowym statusem. Podczas rytuału moment ten zaakcentowany jest w sposób symboliczny np. przez zmianę stroju. Towarzyszą mu także liczne rytuały oczyszczenia służące temu, aby dana osoba powróciła do świata profanum bez pozostałości tabu przeniesionych ze świata sacrum.

Aspekt czasu w obrzędach przejścia

Okresy trwania czasu świeckiego przerywane są momentami czasu świętego, w którym możemy wyodrębnić czas świąteczny i czas mityczny (praczas).

Czas mityczny nie jest czasem obrzędowym. To czas, który pojawił się nagle i nie był poprzedzony przez żaden inny czas, ponieważ nic nie mogło istnieć przed pojawieniem się rzeczywistości, o której opowiada mit.

Czas świąteczny natomiast objawia się w ludzkich działaniach obrzędowych, które mają charakter cykliczny i powtarzalny.

Antropolog Edmund Leach uważa, że ta cykliczność ma charakter wahadłowy i odnosi się do opozycji typu:

• dzień – noc;

• lato – zima;

• życie – śmierć.

Przykładowo, w polskiej kulturze chłopskiej kosmos uważany był za istotę żyjącą, która rodzi się, rozwija i umiera podobnie jak człowiek. Jest on zbudowany z czasowych odcinków rozdzielonych okresami jakościowej przemiany, czyli momentami przejścia.

Rytuały powiązane z datami poszczególnych przesileń zorganizowane są tradycyjnie w całej bloki obrzędów skupionych wokół świąt. Dla obrzędu przejścia jesieni w zimę jest to Boże Narodzenie i poprzedzający go okres adwentu, zimy w wiosnę – Wielkanoc i poprzedzający ją okres wielkopostny, zaś wiosny w lato – noc świętojańska.

Słownik