Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Zaloguj się, aby udostępnić materiał Zaloguj się, aby dodać całą stronę do teczki

Powstanie i polskie przekłady powieści

Jarosław Hašek (1883‑1923) był czeskim pisarzem, satyrykiem i publicystą, działaczem politycznym o lewicowych przekonaniach, związanym z czeskimi anarchistami i socjalistami. Powieść o przygodach żołnierza Szwejka podczas I wojny światowej wydał w 1921 roku, choć wcześniej jej fragmenty ukazywały się drukiem w postaci humorhumorhumorystycznych opowiadań. Wstępną koncepcję postaci Szwejka opracował w czasie wojny, włączając wątki autobiograficzne:

  • niechęć do ustabilizowanego życia;

  • sympatia dla anarchizmu;

  • częste pobyty w gospodach wśród wesołej kompanii;

  • włóczęgostwo;

  • stały kontakt z ludźmi z nizin społecznych;

  • walka na froncie galicyjskim;

  • działalność polityczna w szeregach Armii Czerwonej.

Twórczość literacka Haška to ponad tysiąc humorystycznych i satyrycznych opowiadań, humoresek, szkiców które prezentują dobroduszny humor, zjadliwą satyrę, realistyczne obrazy rzeczywistości, satyryczne karykatury rzeczywistości, groteskowe deformacje rzeczywistości, fantastyczne wymysły oraz komizm i parodię.

RmLkqZhTa407C1
Jarosław Hašek w 1915 roku w armii austro-węgierskiej
Źródło: domena publiczna.

Książka Przygody dobrego wojaka Szwejka podczas wojny światowej zyskała dużą popularność w świecie i została przełożona na 57 języków, w tym także na język polski (trzy różne tłumaczenia).
W polskiej kulturze Szwejk zapewne pozostanie „wojakiem” – jak w tytule pierwszego przekładu. Określenie to nie jest zgodne z intencją oryginału (w tytule tym określenie Szwejka nie ma nacechowania wartościującego). Tłumacz pierwszego polskiego wydania tej powieści uchwycił jednak satyryczny (prześmiewczy) charakter utworu.
Współcześnie słowem „Szwejk” określa się osoby o anarchistycznym nastawieniu, pozornie mało inteligentne, stojące u dołu hierarchii społecznej, tak naprawdę jednak potrafiące demaskować małość otoczenia dzięki mieszaninie sprytu i szyderstwa.

Zarys fabuły powieści

Całość dzieli się na cztery tomy: Na tyłach, Na froncie, Sławetne lanie, Ciąg dalszy sławetnego lania. Akcja utworu rozgrywa się w czasie I wojny światowej (rozpoczyna się w dniu zamachu na austriackiego arcyksięcia Ferdynanda w Serbii, co staje się pretekstem do wypowiedzenia przez Austro‑Węgry wojny Rosji). Toczy się na terenach ówczesnego cesarstwa austro‑węgierskiego: początkowo w Pradze, gdzie Szwejk mieszka i pełni funkcję ordynansa u kapelana Katza i porucznika Lukasa, następnie w Czechach, na Węgrzech i w Galicji. W kolejnych tomach Szwejk wędruje ze swoim batalionem lub w pojedynkę, zdarza się też, że zostaje uznany za rosyjskiego żołnierza i trafia do austriackiej niewoli. Powieść nie została ukończona z powodu śmierci pisarza.

RNt76Beee68ag1
Pomnik Szwejka w Sanoku.
Źródło: Honza Groh (Jagro), Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Bohater „wkroczył na widownię wojny światowej” na skutek prowokacji tajnego agenta, który przysiadł się do Szwejka w gospodzie i zaczął rozmowę, później zaś uznał jego poglądy za nieprawomyślne. Po uniknięciu kary wskutek orzeczenia psychiatrów o „całkowitej tępocie umysłowej i wrodzonym kretynizmie” bohater zostaje wezwany do komisji poborowej. Nie idzie jednak do armii o własnych siłach. Jedzie na wojnę na wózku inwalidzkim, pchanym przez swą gospodynię w związku z chorobą reumatyczną, na którą cierpi. Z więzienia garnizonowego, do którego trafia, uznany za symulanta, wyciąga go kapelan Katz, zaintrygowany płaczem Szwejka podczas mszy odprawianej dla więźniów. Dalsze losy Szwejka toczyłyby się być może szczęśliwie w rodzinnym mieście bohatera, gdyby nie kradzież psa należącego do wyższego rangą oficera. Tak rozpoczynają się frontowe losy Szwejka – przez przypadek, który dalej będzie głównym sprawcą zwrotów akcji i kolei wojennych losów bohatera.

Ironia, satyra i sarkazm w powieści Haška

Już samo określenie „dzielny” bądź „dobry żołnierz” ma charakter ironicznyironiaironiczny. Szwejk w żaden sposób nie przypomina żołnierza, jest raczej jego karykaturą, podobnie jak karykaturalni są opisani w powieści wojskowi. Wiodą oni próżniacze życie, korzystają z oficerskich przywilejów, są niechętni do jakiejkolwiek walki. Przykładem satyrycznegosatyrasatyrycznego ujęcia jest kapelan (wojskowy ksiądz) Otto Katz, pijak i utracjusz. Katz, na przekór pochodzeniu żydowskiemu (niegdyś silnie związanemu z judaizmem), został księdzem (duchownym chrześcijańskim) i cynicznie korzystał z księżowskich i oficerskich przywilejów. W jego postaci Hašek ośmiesza nie tylko militarystyczną, ale także religijno‑konserwatywną ideologię imperium. SarkazmsarkazmSarkazm Haška wobec austro‑węgierskiej armii i wojennej propagandy jest wyraźnie widoczny we fragmencie I tomu powieści:

Jarosław Hašek Przygody dobrego wojaka Szwejka podczas wojny światowej

Gdy Szwejkowi przynieśli wezwanie, że za tydzień ma się stawić na Strzeleckiej Wyspie do superrewizji wojskowej, leżał akurat w łóżku, dotknięty atakiem reumatyzmu.
Pani Müllerowa [gospodyni Szwejka] była w kuchni i gotowała mu kawę.
– Pani Müllerowo – ozwał się w pokoju cichy głos Szwejka – pani Müllerowo, proszę do mnie na chwilę.
Gdy posługaczka stanęła przy łóżku, rzekł Szwejk znowu takim cichym głosem:
– Niech pani siada, pani Müllerowo.
W głosie jego drgało coś tajemniczego i uroczystego. Gdy pani Müllerowa usiadła, Szwejk wyprostował się na łóżku i rzekł:
– Idę na wojnę.
– Przenajświętsza Panienko! – zawołała pani Müllerowa.– Co pan tam będzie robił?
– Walczyć będę – grobowym głosem odpowiedział Szwejk. – Z Austrią klapa. U góry włażą nam już do Krakowa, a na dole pchają się do Węgier. Młócą nas jakby żyto jakie, gdzie spojrzeć lanie, i dlatego wołają mnie na wojnę. Przecież czytałem pani wczoraj gazetę, że drogą ojczyznę naszą spowiły niejakie chmury.
– Ale przecież pan się ruszać nie może.
– To nic nie szkodzi, pani Müllerowo, pojadę na wojnę w wózku. Zna pani tego cukiernika na rogu, toż on ma taki wózek. Woził w nim przed laty swego chromego i złośliwego dziadunia na świeże powietrze. Na tym wózku, pani Müllerowo, zawiezie mnie pani na wojnę.
Pani Müllerowa wybuchnęła płaczem.
– Proszę pana, czy nie każe pan sprowadzić doktora?
– Nie trzeba. Prócz tych moich nóg to ja jestem całkiem zdrowy kanonenfutter, a w takich czasach, gdy z Austrią jest tak kiepsko, każdy kaleka musi być na swoim miejscu. Proszę spokojnie gotować kawę.
Podczas gdy pani Müllerowa, zapłakana i wzruszona, cedziła kawę, dobry wojak Szwejk śpiewał sobie w łóżku:

Jenerał Windischgrätz i wojenne pany
Od samego wschodu słońca wojowały.
Hop, hop, hop!
Wojnę rozpoczęli i tak zawołali:
„Pomóż nam Chrystus Pan z Przenajświętszą Panną.”
Hop, hop, hop!

Wystraszona pani Müllerowa pod wrażeniem strasznego śpiewu wojennego zapomniała o kawie i drżąc na całym ciele przysłuchiwała się, jak dobry wojak Szwejk, siedząc w łóżku, dalej wyśpiewywał:

Z Panienką Maryją i te cztery mosty,
Hej, postaw, Piemoncie, mocniejsze forposty!
Hop, hop, hop!
Była bitwa, była, tam pod Solferino,
Aż tam krew żołnierska potokami płynie,
Hop, hop, hop!
Krwi aż po kolana, trupów co niemiara,
Bo tam krzepko wojowała nasza wiara.
Hop, hop, hop!
Hej, ty dzielna wiaro, nie lękaj się nędzy,
Bo za tobą wiozą pełen wóz pieniędzy.
Hop, hop, hop!

– Olaboga, proszę pana! – ozwał się w kuchni głos żałosny, ale Szwejk kończył akurat swoją pieśń wojenną:

Pełen wóz pieniędzy, w powozie dziewczęta
Nie masz świetniejszego nad nasz regimentu.
Hop, hop, hop!

C1 Źródło: Jarosław Hašek, Przygody dobrego wojaka Szwejka podczas wojny światowej, t. 1, tłum. P. Hulka-Laskowski, Warszawa 1980, s. 65–67.

Sarkazm i światopogląd wyrażone w powieści naśladowało wielu autorów i wciąż inspiruje kolejnych twórców, nie tylko pisarzy, lecz także dramaturgów i filmowców.

Słownik

humor
humor

(łac. humor – ciecz, wilgoć) zdolność dostrzegania zabawnych stron życia; chwilowy stan usposobienia, zwłaszcza: pogodny nastrój; przedstawienie czegoś w zabawny sposób; też: zabawne, komiczne sceny, sytuacje, dialogi itp

ironia
ironia

(gr. eironeia) drwina, złośliwość lub szyderstwo ukryte w wypowiedzi pozornie aprobującej, to nadawanie wypowiedzi w danym kontekście odwrotnego sensu w stosunku do tego, co wynika ze znaczenia użytych słów, na przykład w celu ośmieszenia poglądów czy cech rozmówcy lub pokazania dystansu wobec osób czy zjawisk; wypowiedź zawierająca ironię najczęściej jest krytyką lub naganą, która przyjmuje formę pozornej pochwały; ironia jest narzędziem literackim, w którym wybrane słowa są celowo używane do wskazania znaczenia innego niż dosłowne, można wyróżnić ironię słowną i sytuacyjną

satyra
satyra

(łac. satira) utwór literacki ośmieszający lub krytykujący ukazywane w nim zjawiska, najczęściej wady ludzkie, stosunki społeczne, instytucje; ogół utworów mających na celu ośmieszenie, piętnowanie szkodliwych zjawisk, obyczajów, wad, stosunków społecznych; satyra jest anonimowa, nie uderza w konkretne osoby, operuje wyolbrzymieniem, karykaturą, groteską i ukazuje świat w krzywym zwierciadle

sarkazm
sarkazm

(gr. sarkasmós) złośliwa ironia, zjadliwa drwina, gorzkie szyderstwo; wyrażanie negatywnego nastawienia do kogoś lub czegoś poprzez komunikowanie czegoś odwrotnego na temat tej osoby lub rzeczy, niezgodnego z sytuacją, odbiorca na podstawie doboru słów lub barwy głosu ma wywnioskować, co w rzeczywistości myśli nadawca