Niedobór wód w Polsce

Zasoby wodne Polski należą do najmniejszych w Europie. Średni roczny odpływ wód powierzchniowych w wieloleciu 1985—2017 wyniósł 58,5 kmIndeks górny 3³. Niewielka jest także średnia roczna ilość wody przypadająca na mieszkańca Polski wynosząca zaledwie ok. 1600 mIndeks górny 3³.  To 2,5 razy mniej od średniej europejskiej i 4,5 razy mniej od średniej światowej. W środkowej części Polski jest jeszcze niższa i wynosi ok. 1000 mIndeks górny 3³/rok/osobę, a w Łodzi nie przekracza 500 mIndeks górny 3³/rok/osobę. W tych warunkach niezbędne jest retencjonowanie wody i ciągła kontrola stanu ilościowego i jakościowego jej zasobów, które w dodatku są zmienne sezonowo i nierównomiernie rozmieszczone.

Ponad 70% zasobów wodnych w Polsce stanowią zasoby wód powierzchniowych, natomiast niecałe 30% wody podziemne. Zasoby wód powierzchniowych w Polsce są zmienne w czasie, zarówno w skali wielolecia, jak i w ciągu danego roku. W roku bardzo suchym mogą być mniejsze od 40 kmIndeks górny 3³, a w roku bardzo mokrym przekraczać 90 kmIndeks górny 3³. Retencja glebowa wynosi 19,6 kmIndeks górny 3³ a retencja powierzchniowa (jeziora, bagna) 17,4 kmIndeks górny 3³. Zbiorniki retencyjne w Polsce posiadają małą pojemność - zatrzymują tylko 6% rocznego odpływu wód w kraju. To ilość niewystarczająca do zapobieżenia okresowym niedoborom wody i ich skutkom.

RUxwk3phfqgrl

Schemat przedstawia bilans wodny Polski dla średnich wartości w roku hydrologicznym. Schemat dzieli bilans wodny na przychód, rozchód oraz retencję wodną. Wynika z niego, że przychód wynosi 192 miliony metrów sześciennych, w tym opady atmosferyczne to 187 miliardów metrów sześciennych czyli 97,4% całości bilansu. Pozostałe 2,6% to dopływ wód z zagranicy - ogółem to 5 miliardów metrów sześciennych. Z kolei rozchód wynosi 192 miliardy metrów sześciennych, z czego parowanie i zużycie na cele gospodarcze wynosi 135 miliardów metrów sześciennych - 70,3% całości rozchodu. Pozostałą część stanowi odpływ powierzchniowy i podziemny. Wynosi on 57 miliardów metrów sześciennych, czyli 29,7%. Częścią bilansu wodnego jest także retencja wodna. Wynosi ona 113 miliardów metrów sześciennych. Retencja powierzchniowa, czyli jeziora, zbiorniki sztuczne i mokradła to 37 miliardów metrów sześciennych - jest to 32,7% retencji wodnej ogółem. Retencja gruntowa, inaczej retencja pierwszego poziomu wód powierzchniowych to 76 miliardów metrów sześciennych - stanowi to 67,3% całości.

RArIWHbDEosTx

Przedstawiony jest wykres liniowy pokazujący zmienność opadów i odpływu powierzchniowego w latach 2010-2019 . Opady i odpływ są przedstawione metrach sześciennych. Ze wykresu wynika, że opady w 2010 roku wynosiły 250 km sześciennych. Stopniowo spadały do roku 2015, wtedy wynosiły około 170 km sześciennych, następnie rosły do wartości około 220 km sześciennych w roku 2016 i do wartości ponad 240 km sześciennych w roku 2017. Opady następnie spadły do wartości około 190 km sześciennych w roku 2018, a w roku następnym, czyli w 2019 wzrosły do wartości około 210 km sześciennych. Z kolei odpływ w roku 2010 wynosił około 80 km sześciennych i stopniowo spadał, aż ustabilizował się w roku 2015 do wartości około 50 km sześciennych. W kolejnym roku wartość ta była podobna. Następnie wzrósł do wartości około 70 km sześciennych w roku 2017, podobnie jak w roku 2018 . W kolejnych latach odpływ spadł - w 2019 roku wynosił około 50 km sześciennych.

Podstawowym źródłem zaopatrzenia gospodarki w wodę są wody powierzchniowe, natomiast wody podziemne, znacznie lepszej jakości, przeznaczone są głównie do zaopatrzenia ludności w wodę do picia.

Niedobór wody występuje wówczas, gdy zapotrzebowanie na wodę jest większe niż dostępne zasoby wodne. Z taką sytuacją mamy do czynienia w niektórych regionach Polski. O występującym w Polsce deficycie wód decydują różnorodne czynniki naturalne i antropogeniczne.

Czynniki przyrodnicze:

• małe zasoby wodne wynikające z naturalnych cech środowiska, głównie deficytu opadów i coraz częstszego występowanie bezśnieżnych zim oraz wyraźnej dysproporcji między wysokością opadu i parowania wpływających na cechy klimatycznego bilansu wodnegoklimatyczny bilans wodnyklimatycznego bilansu wodnego;

• nierównomierne rozmieszczenie zasobów wodnych – w regionach zasobnych w wody powierzchniowe (pas pojezierzy oraz południowe rejony kraju) występują niedobory wód podziemnych, których zasoby w środkowej, stepowiejącej części kraju utrzymują się z kolei na odpowiednim poziomie;

• zmiany zasobów wodnych wynikające z sezonowych i rocznych wahań intensywności obiegu wody wywołanych dużą zmiennością opadów, co wynika  z przejściowego położenia Polski w strefie kontaktu kontynentalnych i oceanicznych mas powietrza.

R1EMiuU08Mnk6

Mapa przedstawia klimatyczny bilans wodny Polski w latach 1970-2015. Na mapie Polski kolorami są zaznaczone regiony. Pokazują one, jak dany obszar Polski jest zaopatrzony w wodę. Obszar skrajnie niedoborowy znajduje się w centralnej Polsce na południe od Torunia i Bydgoszczy. Obszar silnie niedoborowy to północno-zachodnia Polska, zachodnia część kraju oraz pas ciągnący się przez środkową do wschodniej Polski. Na tym obszarze znajdują się duże miasta takie jak: Szczecin, Gorzów Wielkopolski, Poznań, Bydgoszcz oraz Łódź. Z mapy można wyczytać, że obszar lekko niedoborowy to pas ciągnący się od Polski zachodniej, przez środkową z Warszawą i Toruniem, aż do Polski wschodniej. Drugi pas obszarów niedoborowych ciągnie się od zachodniej Polski przez Dolny Śląsk z Wrocławiem i obejmuje również część obszaru w środkowej części kraju. Regionem lekko niedoborowym jest również wschodnia część Lubelszczyzny. Obszar, gdzie bilans jest niedoborowy, to duże obszary w północnej Polsce obejmujące pojezierza oraz niewielkie odcinki wybrzeża Morza Bałtyckiego wraz z okolicami dużych miast takich jak Olsztyn czy Białystok. Należą tu również obszary w południowej Polsce, które obejmują większość województwa świętokrzyskiego z Kielcami, a także Rzeszów i większość Lubelszczyzny z Lublinem . Obszar, gdzie bilans jest zrównoważony to południowa część województwa dolnośląskiego, Śląsk i centralna część Małopolski. Leżą tam miasta Katowice i Kraków. Takim obszarem jest też wschodnia część województwa podkarpackiego i południowa część województwa lubelskiego. W północnej Polsce należy tu większość wybrzeża Morza Bałtyckiego z Gdańskiem, jak i obszary przy granicy z Rosją oraz Litwą. Miejsca w Polsce, gdzie bilans jest nadmiarowy to południowo-wschodnia Polska. Obszar ten leży głównie przy granicy ze Słowacją i Ukrainą na południe od Katowic, Krakowa oraz Rzeszowa – obejmuje polskie pasmo Karpat.

Czynniki antropogeniczne:

• wzrost zapotrzebowania na wodę wynikający ze wzrostu liczby ludności, rozwoju urbanizacji i podniesienia poziomu życia; gospodarka komunalna ma 20% udział w poborze wody, a głównym źródłem wody w sieci wodociągowej są wody podziemne - przeciętne zużycie w Polsce wynosi 100‑150 dmIndeks górny 3³/osobę;

• pobór wody przez przemysł, którego udział w zużyciu wody stanowi ok. 70% (głównie przemysł paliwowo‑energetyczny, chemiczny, celulozowo‑papierniczy, spożywczy i metalurgiczny); zapotrzebowanie jest zaspokajane głównie z zasobów wód powierzchniowych, a jedynie 7% stanowią wody podziemne i wody krążące w obiegu zamkniętym;

• odwadnianie kopalni odkrywkowych i głębinowych, będące przyczyną powstania lejów depresji nierzadko o zasięgu kilkuset kmIndeks górny 2²;

• wykorzystanie wody w rolnictwie do produkcji roślinnej, nawadniania pól, funkcjonowania gospodarstw rolnych oraz utrzymania stawów hodowlanych, których napełnianie sięga 90% całkowitego zużycia wody w rolnictwie;

• działania pośrednio i bezpośrednio związane z użytkowaniem gruntów, np. wycinanie lasów, budowa kanałów odwadniających, osuszanie bagien, wadliwie przeprowadzane melioracje odwadniające użytków zielonych i inne;

• zanieczyszczenie wód, które ogranicza społeczne, ekonomiczne i środowiskowe wykorzystanie zasobów.

Przyczyny niedoboru wody w Polsce zostały szczegółowo przedstawione w e‑materiale o takim samym tytule.

R5PG01dtlJzxy

Mapę Polski pokazuje zaznaczone obszary naturalnego niedoboru wód. Na kolor niebieski oznaczono niedobory wód powierzchniowych. Jest to pas ciągnący się od zachodniej, przez środkową, aż do wschodniej Polski. Obejmuje on również północną część Dolnego Śląska. Na żółto zaznaczono obszar niedoboru wód podziemnych. Jest to obszar w południowo-zachodniej Polsce oraz cała południowo-wschodnia Polska, czyli Małopolska, część Śląska, Podkarpacie oraz województwo świętokrzyskie. Kolorem fioletowym są oznaczone obszary intensywnego poboru wód podziemnych. Jest to Śląsk, niewielkie obszary w środkowej Polsce oraz na Lubelszczyźnie, obszar Warszawy, niewielki obszar na Dolnym Śląsku i w okolicach Szczecina. Ostatnim takim miejscem jest wybrzeże Morza Bałtyckiego w okolicach Gdańska.

RxWumwSgFHb9B

Diagram kołowy przedstawia strukturę poboru wody w Polsce. Wynika z niego, że 61 procent pobiera energetyka, 21 procent gospodarka komunalna, 10 procent rolnictwo i leśnictwo, a 8 procent przemysł.

Pobór wód, zwłaszcza powierzchniowych, do celów gospodarczych sukcesywnie zmniejsza się w czasie ostatnich kilku lat dzięki restrukturyzacji przemysłu, wdrażaniu sprawniejszych technologii produkcyjnych i przesyłowych oraz różnorodnych przedsięwzięć oszczędzających wodę. W porównaniu z 1990 rokiem spadek wyniósł około 30%. Nie zmieniła się natomiast struktura zużycia – największy udział (ponad 80%) ma energetyka i gospodarka komunalna, a w dalszej kolejności pozostałe gałęzie przemysłu, rolnictwo i leśnictwo. Wraz ze zmniejszaniem zużycia wody następuje również spadek wielkości odprowadzanych ścieków, w tym nieoczyszczonych.

Gospodarcze skutki niedoboru wody

Podstawowym skutkiem braku lub obniżenia sumy opadów w stosunku do jej średniej wieloletniej jest stan suszy (atmosferycznejsusza atmosferycznaatmosferycznej, glebowejsusza glebowaglebowej, hydrologicznejsusza hydrologicznahydrologicznej), występujący w Polsce przeważnie w letnim półroczu. Jest to zjawisko naturalne, tym niemniej, jeśli przedłuża się ponad miarę, może stać się przyczyną wymiernych strat nie tylko w gospodarce, ale także w środowisku przyrodniczym i w życiu społecznym. Długotrwały deficyt opadów ogranicza bowiem w sposób znaczący ilość dostępnej wody i prowadzi do degradacji ekosystemów wodnych, mokradłowych i bagiennych. Może powodować spadek, a nawet zanik przepływu w ciekach, obniżenie poziomu wód w zbiornikach wodnych oraz ich wysychanie.

RT8RlDNy3jpG8

Na fotografii widoczny jest wyschnięty ciek leśny, który znajduje się w lesie pomiędzy licznymi drzewami oraz gęstymi krzakami. Koryto na pierwszym planie jest zalane, dalej jest pokryte gałęziami, ale nie ma w nim wody.

W Polsce susze występują stosunkowo często, a prognozy zmian klimatu wskazują, że zjawisko to będzie się nasilać. Nastąpi zwiększenie liczby okresów susz oraz wydłużenie czasu ich trwania, zmieni się także charakter opadów. Częściej będą występować opady nawalne, gwałtowne burze, bezśnieżne zimy, co ograniczy możliwość odbudowy zasobów wodnych. Niektóre symptomy tych zjawisk są już dziś widoczne. Negatywne skutki deficytu wody odbijają się na niemal wszystkich sektorach gospodarki; cierpi na tym:

• rolnictwo – straty w plonach i akwakulturach, czemu towarzyszy wzrost cen żywności,

• gospodarka wodna – trudności w zaopatrzeniu ludności w wodę do picia,

• energetyka – niedobory wody do chłodzenia instalacji,

• przemysł – brak wody dla procesów technologicznych, zwłaszcza wodochłonnych,

• transport wodny – ograniczenia żeglugi,

• gospodarka leśna – wysychanie i zamieranie drzewostanów, wzrost podatności na choroby, szkodniki i pożary,

• turystyka – pogarszanie jakości wody w kąpieliskach, brak wody na cele bytowe, ograniczenia w naśnieżaniu stoków itp.

Indeks górny Źródło danych: „Ochrona przed suszą w planowaniu gospodarowania wodami – metodyka postępowania” Indeks górny koniec^{Źródło danych: „Ochrona przed suszą w planowaniu gospodarowania wodami – metodyka postępowania”}

Obszarami w największym stopniu dotkniętymi deficytem wód i jego konsekwencjami są przede wszystkim tereny centralnej Polski (Wielkopolska, Kujawy, Ziemia Łódzka, środkowe Mazowsze i Lubelszczyzna). Pozostałe rejony największych niedoborów wody pokrywają się z terenami uprawy rolnej oraz obszarami dynamicznej urbanizacji rozwoju przemysłu, zwłaszcza paliwowo‑energetycznego i wydobywczego. Występują one m.in. na obszarze Górnego i Dolnego Śląska, w okolicach Krakowa, Łodzi i innych dużych ośrodków miejsko‑przemysłowych.

RoqRB7JpnjHh7

Mapa Polski przedstawia obszary zagrożone deficytem wody. Zagrożone deficytem wody dla gospodarki i przemysłu są liczne tereny na Dolnym Śląsku, okolice Wrocławia oraz tereny na południe od niego. Należy tu również Górny Śląsk wraz z zagłębiem górniczym oraz Kraków i jego okolice, a także Rzeszów i obszary na północ od tego miasta, teren na północ od Kielc, Lublin i tereny na wschód od niego, okolice Łodzi, Białegostoku, Szczecina oraz Gdańska. Zaznaczone są na mapie również obszary, które są zagrożone deficytem wody dla rolnictwa. Jest to większość Wielkopolski, łącznie z Poznaniem, obszary na południe od Bydgoszczy i Torunia, Białostocczyzna, południowo- wschodnia część Mazur i północny kraniec Mazowsza, okolice Łodzi i południowa część Mazowsza. We wschodniej Polsce jest to z kolei większość Lubelszczyzny oraz wschodnie Mazowsze.

W Polsce niestety nie są prowadzone systematyczne, kompleksowe oceny i analizy negatywnych skutków deficytu wody dla gospodarki kraju. Określa się jedynie szkody dla wybranych sektorów gospodarki, zwłaszcza tych, które wymagają wypłaty odszkodowań z tytułu strat spowodowanych przez susze. Należy do nich głównie rolnictwo, w przypadku którego straty szacuje się na podstawie spadku plonów. Szacunkowo ocenia się również niekorzystne skutki suszy w leśnictwie, przyjmując za podstawę np. liczbę pożarów, usychanie drzew w młodnikach i szkółkach oraz wzrost ilości szkodników i chorób infekcyjnych drzewostanu. Nie prowadzi się natomiast szerszych analiz strat gospodarczych, wynikających z susz hydrologicznych, obejmujących np. spadek dochodów z żeglugi transportowej i turystycznej, spadek produkcji energii elektrycznej w elektrowniach wodnych itp. Niedostatek danych statystycznych nie pozwala więc na precyzyjną, ilościową ocenę wielkości strat ponoszonych przez gospodarkę narodową w wyniku pogłębiającego się deficytu wody. Wynika to częściowo z trudności w interpretacji obserwowanych zjawisk, zwłaszcza dotyczących bezpośrednich relacji przyczynowo‑skutkowych.

Niedobór wody powoduje znacznie większe szkody w gospodarce, niż wynikałoby to wyłącznie z bezpośrednich strat w postaci spadku produkcji, obniżenia sprzedaży czy utraty wartości majątku. Negatywne efekty rozprzestrzeniają się bowiem poprzez sieć powiązań finansowych i handlowych i dotyczą szerokiego kręgu interesariuszy. 

Poniżej przedstawiono najważniejsze gospodarcze skutki niedoboru wody dla najbardziej wodochłonnych sektorów gospodarki – przemysłu, gospodarki komunalnej i leśnictwa. 

Skutki dla przemysłu

Niedobór wody powoduje istotne konsekwencje dla rozwoju przemysłu, zwłaszcza w przypadku wodochłonnych jego gałęzi, do których zalicza się energetykę, przemysł chemiczny, metalurgiczny, celulozowo‑papierniczy i spożywczy. Woda jest w nich  bowiem wykorzystywana wszechstronnie – bezpośrednio w procesach produkcyjnych, ale także jako chłodziwo lub nośnik ciepła, w procesach fermentacji czy ekstrakcji, do mycia instalacji, a także jako surowiec bazowy dla wielu produktów końcowych.

Rylypyxbj8jnr

Zdjęcie przedstawia chłodnie kominowe i kominy w Elektrowni Turów. Kominy są cienkie, chłodnie są masywniejsze i posiadają większy obwód. Ze wszystkich z nich wydobywa się gęsta para.

Warto zwrócić uwagę, że duże zakłady przemysłowe związane z wymienionymi gałęziami przemysłu powstają z reguły nad dużymi rzekami lub w ich bezpośrednim sąsiedztwie, co świadczy o podstawowym znaczeniu wody jako czynnika lokalizacji. Niedobór wody może więc stać się więc barierą ograniczającą produkcję przemysłową, w tym także wytwarzanie energii elektrycznej przez elektrownie wodne. W okresie suszy w 2015 roku część elektrowni wodnych nie pracowała ze względu na brak wody, a wiele innych ograniczyło moc. Przykładem może być elektrownia wodna we Włocławku, w której na sześć znajdujących się tam turbin działały tylko dwie. W okresie tym nie mogły korzystać z pełnej mocy także dwie, należące do największych w kraju, elektrownie konwencjonalne: Połaniec i Kozienice. Przyczyną był zbyt niski poziom wody w Wiśle. W efekcie konieczne było zastosowanie tzw. stopni zasilania, czyli ograniczeń w dostawach energii.

Z drugiej jednak strony niedobór wody może mieć także aspekt pozytywny, wymusza bowiem stosowanie nowoczesnych, choć jednocześnie bardzo kosztownych technologii, bazujących na obiegu zamkniętym, i opracowywania planów optymalizacji gospodarki wodno‑ściekowej. Aby jednak zakład mógł powtórnie wykorzystać wodę zużytą w procesie produkcyjnym, musi posiadać nowoczesną, przemysłową oczyszczalnię ścieków.

RSSc0OUjGqi2H

Zdjęcie przedstawia oczyszczalnię ścieków w Łodzi. Składa się ona z białoniebieskich, wysokich zbiorników z otworem na szczycie. Zbiorniki znajdują się za ogrodzeniem. Wzdłuż terenu oczyszczalni prowadzi asfaltowa droga.

Z kolei przemysł wydobywczy wskutek intensywnego odwadniania wyrobisk przyczynia się do powstania leja depresyjnego na terenie otaczającym kopalnię odkrywkową lub głębinową, którego powierzchnia sięgać może setek kmIndeks górny 2² (np. lej depresji odkrywkowej kopalni węgla brunatnego w Bełchatowie - 450 kmIndeks górny 2², kopalni Mąkoszyn‑Grochowiska - 390 kmIndeks górny 2²). Szacuje się, że wykopy o głębokości dochodzącej do 100 m powodują obniżenie zwierciadła wód podziemnych w promieniu 10‑15 km. W dodatku lej depresji wyrobiska może rozwinąć się w kilku poziomach wodonośnych.

RIaf4sc2QAV5t

Mapa przedstawia zasięg leja depresji w wyniku odwadniania złoża Mąkoszyn-Grochowiska. Widoczne są na niej okolice złoża wraz z zaznaczonymi ciekami wodnymi, czyli rzeką Noteć, jeziorami i innymi rzekami. Na kolor różowy zaznaczono zasięg leja depresji w poziomie czwartorzędowym przypowierzchniowym. Obejmuje on okolice złoża. Wewnątrz tego różowego obszaru zaznaczono trzy mniejsze plamy – miejsca, gdzie brak poziomu wód gruntowych w kompleksie czwartorzędowym górnym. Oba zaznaczone tereny otacza jeden większy okrąg - zasięg leja depresji w poziomie neogeńsko-paleogeńsko-mezozoicznym. Po lewej stronie widoczne są dwa ciemne obszary oznaczające zbiorniki poeksplatacyjne. Ten położony bardziej na północ to Tomisławice, a ten na południe - Lubstów.

Do najważniejszych skutków tego zjawiska należy:

• obniżenie poziomu wody w studniach położonych w bezpośrednim otoczeniu wyrobiska, a nawet ich wysychanie,

• zwiększenia przepływu w rzekach i zmiany jakości wód spowodowane dopływem często zanieczyszczonych wód kopalnianych,

• zmniejszenia zasobów dyspozycyjnych wód.

Obniżenie poziomu wód podziemnych zwiększa energochłonność ujęć wody lub powoduje konieczności ich modernizacji. Ponadto zmiana warunków hydrologicznych może powodować degradację szaty roślinnej, utratę bioróżnorodności, stopniową przemianę łąk i pastwisk w zbiorowiska trawiaste, podobne do roślinności stepowej, lepiej dostosowane do obniżonej wilgotności gleb (proces stepowienia), ustępowania flory i fauny siedlisk hydrogenicznych itp., prowadząc zazwyczaj do zmniejszenia ich wartości przyrodniczej i gospodarczej. 

Skutki dla gospodarki komunalnej

Niedobór wody powoduje także znaczące konsekwencje dla gospodarki komunalnej, zdrowia publicznego i jakości życia. Wynikają one m.in. z ograniczonego zasilania ujęć wód przeznaczonych do zaopatrzenia ludności.

Odczuwamy je już dzisiaj, zwłaszcza w sezonie letnim, kiedy coraz częściej w wielu miastach i gminach wprowadzane jest racjonowanie wody i zakaz jej wykorzystywania do innych celów niż bytowe. Polskie miasta nie dotknęła na szczęście jeszcze katastrofa na miarę Kapsztadu, jednak brak wody, który wystąpił latem 2019 roku w Skierniewicach i 350 innych miastach i gminach, dotkliwie uświadomił władzom i mieszkańcom skalę problemu. Władze miast wprowadziły zakazy podlewania przydomowych ogrodów i trawników wodą z wodociągów, stosowania kurtyn wodnych, mycia samochodów, korzystania z basenów miejskich i inne ograniczenia w korzystaniu z wody z wodociągów. Codzienne czynności – umycie naczyń, zrobienie prania, kąpiel – stały się dla mieszkańców bardziej uciążliwe.

Przerwy w dostawie wody stwarzają także istotne zagrożenie sanitarne i epidemiczne. W takich warunkach pojawia się konieczność dostarczania wody w cysternach i zbiornikach. Tymczasem znaczna część wody dostarczana wraz z opadem na teren miasta marnuje się, szybko bowiem odpływa siecią kanalizacyjną. Konieczna jest zatem w miastach retencja wody opadowej, którą można przeznaczyć do celów komunalnych, z wykluczeniem zastosowań bytowych.

Skutki dla rolnictwa

Niedobór wody stwarza poważne zagrożenie dla rolnictwa i gospodarki leśnej, tym bardziej, że wpływ utrzymującej się suszy na rośliny i wysokość plonów niestety nie zawsze jest odwracalny, gdy nadejdą opady. Warto dodać, że opady nawalne występujące coraz częściej w okresie wegetacyjnym, nie nawadniają gleby w dostatecznym stopniu, zasilają ją bowiem na głębokość zaledwie kilku centymetrów, natomiast większość wody spływa po powierzchni terenu.

Niedobór wody wpływa na wiele obszarów działalności rolniczej. Nie tylko oddziałuje bezpośrednio na obniżenie produkcji biomasy roślin uprawnych, ale generuje straty finansowe dla gospodarstw, wynikające ze spadku plonów i ich gorszej jakości, powoduje obniżenie produkcji paszy dla zwierząt, a w konsekwencji stwarza problemy z wywiązywaniem się z umów kontraktacyjnych. Susza zwiększa także ryzyko pojawienia się chorób i szkodników oraz obniża skuteczność niektórych zabiegów agrochemicznych (nawożenia, chemicznej i biologicznej ochrony roślin). W wielu przypadkach konieczne staje się nawadnianie pól, generujące dodatkowe koszty zakupu aparatury, wiercenia studni głębinowych lub zakładania deszczowni.

RkpF3biz3HrgY

Zdjęcie przedstawia zniszczoną uprawę buraka cukrowego. Rośliny są posadzone w glebie, mają żółte łodygi oraz zielone liście, które opadają w dół.

Spośród roślin rolniczych szczególnie narażone na wiosenną suszę, spowodowaną bezśnieżnymi zimami i brakiem odpowiedniego zapasu wody w glebie, są uprawy jare (zboża, ziemniaki, buraki i kukurydza), które wschodzą z opóźnieniem i nierównomiernie. Niskie plony oznaczają mniejszą podaż surowców rolno‑ogrodniczych na rynku i wyższe ich ceny, co pociąga za sobą wzrost kosztów przetwórstwa i wyższe ceny rynkowe produktów, a to bezpośrednio odbija się na budżetach domowych konsumentów. W warunkach suszy glebowej rosną też ceny materiału siewnego, którego produkcja jest uzależniona od odpowiednego nawodnienia gleb.

R8Us32fb0CIe7

Na zdjęciu widoczna jest roślinność pastwisk uszkodzona w wyniku suszy glebowej. Pastwisko to obszar porośnięty trawami, które mają kolor żółty. Dookoła rosną lasy.

W 2019 roku straty w rolnictwie, spowodowane suszą, wyceniono na blisko 3 mld złotych. Produkcja warzyw gruntowych w stosunku do 2018 roku spadła o 9%, owoców z krzewów owocowych i plantacji jagodowych o ok. 20%. Stan suszy glebowej jest na bieżąco kontrolowany przez System Monitoringu Suszy Rolniczej, prowadzony przez Instytut Uprawy, Nawożenia i Gleboznawstwa. Dane uzyskane w ramach systemu wskazują, że powtarzające się stany suszy wywołują aktualnie spadek całkowitej produkcji roślinnej o ok. 7%, ale przy braku działań zapobiegawczych może się on zwiększyć nawet do 25%. Zagrożenie jest jednak dużo większe w odniesieniu do poszczególnych upraw. W warunkach niedoboru wody potencjalne ograniczenie plonów pszenicy może osiągać 46,9%, jęczmienia jarego 42,9%, rzepaku ozimego 60%, a ziemniaków 58,9%. Natomiast powierzchnia gruntów wyłączonych z użytkowania ze względu na spadek możliwości produkcyjnych  (do czego przyczynia się m.in. erozja wietrzna powodująca wywiewanie próchnicy) może wzrosnąć o 50% w stosunku do stanu obecnego. Warto zauważyć, że najbardziej podatne na suszę i zagrożone erozją są regiony położone w centralnej Polsce (Wielkopolska, Kujawy, Mazowsze), w których użytkowanie rolnicze ma podstawowy udział w ich rozwoju gospodarczym.

R15POtszxTLE7

Zdjęcie przedstawia erozję wietrzną gleb. Na tym zdjęciu widać pole, z zaoranego obszaru unosi się gęsty pył i kurz.

Długotrwałe przesuszenie gleb jest także przyczyną stepowieniastepowieniestepowienia krajobrazu, czyli stopniowej przemiany łąk, pastwisk i zarośli w zbiorowiska trawiaste, lepiej dostosowane do obniżonej wilgotności podłoża. Szacuje się, że w chwili obecnej stepowieniem dotknięte jest ok. 20% kraju, przede wszystkim obszar Wielkopolski, ale także Kujawy i Pomorze. Prowadzi ono do stopniowej degradacji gleb, utraty przez nie walorów rolniczych, a w konsekwencji spadku plonów.

Przy przedłużającym się deficycie wody pojawia się także konkurencja między jej użytkownikami. Zwiększone nawadnianie pól i ogrodów może ograniczać dostępność wody do celów hodowlanych, komunalnych, małej hydroenergetyki, turystyki itp. Obniżenie przepływu w rzekach przekłada się na zły stan ekosystemów wodnych, w tym wzrost koncentracji zanieczyszczeń w rzekach, stawach i jeziorach. To z kolei wpływa na wyniki gospodarki rybackiej. 

Skutki dla gospodarki leśnej

Deficyt wody, zwłaszcza długotrwały, jest także zagrożeniem dla gospodarki leśnej. Straty spowodowane suszą (klimatyczną, glebową i hydrologiczną) są jednak znacznie trudniejsze do określenia w porównaniu do szkód spowodowanych silnymi wiatrami lub pożarami, bowiem ich skutki bezpośrednie lub pośrednie są przesunięte w czasie i zróżnicowane. Zależą m.in. od rozkładu, wielkości i intensywności opadów i temperatury powietrza, ukształtowania terenu, warunków glebowych, hydrogeologicznych oraz stanu lasu i sposobu jego użytkowania. W chwili obecnej - według danych Lasów Państwowych - we wszystkich nadleśnictwach lasów nizinnych występują objawy niedoboru wody, a w ponad połowie przesuszenie gleb leśnych jest zjawiskiem trwałym. W lasach górskich występuje natomiast głównie okresowy brak wody.

RB028NUAtDRVG

Diagram kołowy ukazuje procentowy udział powierzchni drzewostanów w Lasach Państwowych uszkodzonych przez czynniki abiotyczne w 2019 roku. Wynika z niego, że 55 procent zostało zniszczone przez zakłócenia stosunków wodnych, 37 procent przez wiatr, 5 procent przez śnieg, 2 procent przez grad, a 1 przez niskie i wysokie temperatury.

Niedobór wody powoduje m.in. zmiany składu gatunkowego drzewostanów, co odbija się na ich wartości użytkowej. W lasach następuje np. pinetyzacja grądów, czyli zwiększanie udziału sosny w drzewostanach iglastych, grądowienie łęgów czy zamieranie jesionu, dębu i olszy. Wskutek niedoboru wody występuje także osłabianie, a nawet uszkodzenie całych drzewostanów, zwłaszcza monokulturowych, wzmożona utrata liści (defoliacja) oraz zwiększa się podatność drzew na inwazję chorób grzybowych i owadów. Dotyczy to zwłaszcza drzew starszych, których drewno jest cennym surowcem, znajdującym zastosowanie w wielu gałęziach przemysłu. Skoro drzewostany nie osiągają optymalnego do eksploatacji wieku, muszą być użytkowane wcześniej. W ten sposób pozyskuje się jednak drewno o obniżonej jakości, co generuje znaczne straty finansowe ze sprzedaży surowca i koszty związane z nowymi nasadzeniami niezbędnymi do regeneracji drzewostanu. Długotrwała susza zwiększa także ryzyko pożarów. Najbardziej wrażliwe na niedobór wody są gatunki drzew o płytkim systemie korzeniowym, niedostosowane do ciepłego i suchego klimatu. Należy do nich np. świerk, masowo atakowany w okresie suszy przez kornika drukarza.

R1KrIaVFkw1Nl

Na fotografii przedstawiony jest las uszkodzony w wyniku suszy w 2018 roku, która spowodowała inwazję kornika drukarza. Las znajdował się na stoku wzgórza. W oddali widoczne są pojedyncze drzewa. Na pierwszym planie widać zniszczenia - zwalone pnie drzew oraz gałęzie leżące na ziemi.

Według danych z Lasów Państwowych w latach przeciętnych pod względem opadów corocznie występują lokalne szkody w drzewostanie i towarzyszące im straty w wymiarze finansowym, sięgające od kilku do kilkunastu milionów złotych. Natomiast w latach suchych i bardzo suchych przestrzenna skala szkód jest znacznie większa,  a związane z nią straty sięgają dziesiątków milionów złotych. Kwoty te znacząco rosną przy uwzględnieniu kosztów zagospodarowania obszarów klęskowych, nowych nasadzeń, monitoringu, inwestycji służących ograniczeniu deficytu wody (mała retencja), eksploatacji i konserwacji urządzeń wodnych itp.

RUSiFPlE6Bo4N

Zdjęcie przedstawia uszkodzenia drzewostanu po pożarze w lesie. Pnie są częściowo zwęglone. Pod drzewami leży czarno-szary popiół, gdzieniegdzie widoczne są przewrócone na ściółce części drzew.

Słownik