Przeczytaj
Czesław Miłosz (1911–2004) – poeta, prozaik, eseista, historyk literatur europejskich. Przyszedł na świat w litewskich Szetejniach, pierwsze lata życia spędził we dworze dziadków od strony matki, Zygmunta i Józefy Kunatów. Po zakończeniu I wojny światowej przeniósł się z rodzicami do Wilna, w którym mieszkał (z przerwami) do 1940 roku. Po II wojnie światowej poeta najpierw podjął pracę w służbie dyplomatycznej PRL, by następnie, w geście protestu przeciwko polityce władz komunistycznych, wystąpić o azyl polityczny we Francji. Na emigracji pozostał do 1993 roku: mieszkał najpierw we Francji, a następnie (od 1960 roku) w Stanach Zjednoczonych, gdzie wykładał historię literatury wschodnioeuropejskiej na Uniwersytecie Kalifornijskim w Berkeley oraz na Uniwersytecie Harvarda. W swojej twórczości wielokrotnie powracał do wspomnień z dzieciństwa spędzonego w Szetejniach; najważniejsze utwory poruszające tę tematykę to cykl poetycki Świat. Poema naiwne z tomu Ocalenie (1945), powieść Dolina Issy (1955), zbiór esejów Rodzinna Europa (1959) oraz tom poezji Gucio zaczarowany (1965).
Związki Doliny Issy z biografią Czesława Miłosza
Czesław Miłosz rozpoczął pracę nad Doliną Issy jesienią 1953 roku we francuskiej miejscowości Bon nad brzegiem Jeziora Leman (Jeziora Genewskiego), gdzie zamieszkał w lipcu tego samego roku. Pisarz przeżywał wówczas głęboki kryzys wywołany przekonaniem, że nie jest już zdolny do tworzenia poezji. Praca nad powieścią, której fabuła została osadzona w świecie dzieciństwa pisarza, miała dla niego charakter terapeutyczny:
Rozmowy z Czesławem MiłoszemDolinę Issy napisałem jako zabieg autoterapii po to, żeby spróbować, czy nie otworzy się zamknięta wena poetycka. Byłem wtedy w okropnym stanie […]. Kiedy otworzyła się, przestałem myśleć o „powieściach”.
Źródło: Aleksander Fiut, Rozmowy z Czesławem Miłoszem, oprac. Wydawnictwo Literackie, Kraków 1981, s. 32.
Wybór tematyki całkowicie prywatnej i absolutnie apolitycznej
Indeks górny 11 Indeks górny koniec11 był również gestem sprzeciwu Miłosza wobec klasyfikowania go jako pisarza politycznego. Etykietka ta przylgnęła do niego po wydaniu w 1953 roku (najpierw w języku francuskim) alegorycznej powieści Zdobycie władzy, opisującej pierwsze lata komunizmu w powojennej Polsce, oraz Zniewolonego umysłu – szeroko komentowanego zbioru esejów analizującego przyczyny i konsekwencje zaangażowania intelektualistów w komunizm i ich poparcia dla władzy stalinowskiej:
Rozmowy z Czesławem Miłoszem[…] było już wszystko przygotowane, żebym został publicystą piszącym o sprawach komunizmu, o sprawach lewicy, polityki, w sposób jak najbardziej liberalny i anty, i co kto woli, ale w zakresie tych zagadnień. Więc pisanie Doliny Issy było polemiką z tą etykietą, którą czułem, że mi przyklejają.
Źródło: Aleksander Fiut, Rozmowy z Czesławem Miłoszem, oprac. Wydawnictwo Literackie, Kraków 1981, s. 32–33.
Dolina Issy jest silnie związana z życiorysem jej twórcy, jednak Miłosz wzbraniał się przed nazywaniem jej powieścią autobiograficzną, wskazując, że osobiste doświadczenia stanowiły dla niego punkt wyjścia do budowania fikcji literackiej:
Rozmowy z Czesławem MiłoszemDolina Issy nie jest autobiografią, wspomnieniami z dzieciństwa, ale czy jest powieścią? Raczej dziwactwem. […] Żeby być powieściopisarzem, trzeba ciągle eksploatować własny życiorys, mnie to razi. […] Postacie są nie tyle wzorowane na autentycznych, ile pierwsza warstwa zostaje zupełnie wzorowana na autentycznych. A potem jest historia, która nie ma związku z tymi osobami. […] Szczegóły są bardzo wierne i miejsca są opisane wiernie, aczkolwiek to, co się tam odbywa w obrębie jednego powiatu czy nawet jednej gminy, w istocie odbyło się u mnie, w moim dzieciństwie, na obszarze różnych miejsc, nie jednego.
Źródło: Aleksander Fiut, Rozmowy z Czesławem Miłoszem, oprac. Wydawnictwo Literackie, Kraków 1981, s. 33–35.
Podstawowym elementem autobiograficznym jest powieściowa przestrzeń – pierwowzorem Ginia są Szetejnie, w których poeta przyszedł na świat i spędził pierwsze lata życia, zaś tytułowa Issa to płynąca przez Szetejnie Niewiaża. Litewska przyroda stanowi nie tylko tło akcji, ale obiekt fascynacji i badań Tomasza Dilbina.
Czesław Miłosz
Dolina Issy
„Issa jest czarna, głęboka, o leniwym prądzie, szczelnie obrosła łoziną; jej powierzchnia miejscami jest ledwie widoczna pod liśćmi lilii wodnych; wije się po łąkach, a pola, rozłożone na łagodnych zboczach po obu jej stronach, mają glebę urodzajną.”
Czesław Miłosz, Dolina Issy, wyd. 2, Kraków 1989, s. 7.
Litewska Arkadia
Ważnym literackim źródłem, do którego Miłosz nawiązuje w Dolinie Issy, jest Pan Tadeusz Adama Mickiewicza:
Dom rodzinny w Dolinie Issy: obecność i wartośćPrzywołanie patronatu Pana Tadeusza nad Doliną Issy wyraża się, po pierwsze, w tematycznej warstwie tekstu, w autobiograficznym geście powrotu do krainy dzieciństwa i szczególnie znanych motywów literackich – miejsca – na Litwie, i do średnio zamożnego dworu ziemiańskiego, motywu ginącego świata z rodzinnym domem w centrum i młodym, wchodzącym w życie bohaterem; po drugie, wskazuje na podobne zasady (świadomie odwołując się do Mickiewiczowskiego wzorca) w sposobie ukształtowania utworu, takie jak rozbudowana warstwa opisu odpowiadającego zmysłowej percepcji świata i zarazem symboliczna struktura tegoż opisu, wreszcie wyodrębniająca się postać narratora. W efekcie: wieloaspektowe odtworzenie specyfiki miejsca (także z zaznaczeniem językowej odrębności regionu pogranicza kulturowo‑narodowościowego), wierny tradycji, wierny pamięci o przodkach i dziejach swej ziemi styl życia portretowanych postaci oraz zastosowane konwencje tradycyjnej XIX‑wiecznej prozy i odwołanie się do idei twórczej Pana Tadeusza – to wszystko potwierdza aksjologiczną przesłankę utworu. Oto dla czytelnika najbardziej eksponowaną wartością w Dolinie Issy jest ład świata przeszłości w wymiarze społecznym i w zakresie indywidualnej biografii, także – w postaci tradycji literackiej.
Źródło: Monika Brzóstowicz, Dom rodzinny w Dolinie Issy: obecność i wartość, „Pamiętnik Literacki” 1997, nr 2, s. 17.
Czesław Miłosz
Dolina Issy
„Lody pękały na Issie z hukiem armatnich strzałów. Potem szła kra i niosła słomę, deski, wiązki chrustu, nieżywe kury, a wrony podjeżdżały na niej spacerując drobnymi kroczkami.”
Czesław Miłosz, Dolina Issy, wyd. 2, Kraków 1989, s. 76.
Przyrodę litewską Miłosz opisuje, podobnie jak Mickiewicz, sięgając po topos arkadyjskitopos arkadyjski – życie w dolinie Issy toczy się (przynajmniej do czasu) w zgodzie z rytmem i prawami natury. Tym, co odróżnia powieść Miłosza od epopei Mickiewicza, jest sposób ukazania przyrody. Autor Doliny Issy zarzucał Mickiewiczowi jej nadmierną estetyzację, sprowadzenie do roli obiektu zachwytu:
Autoportret przekorny. RozmowyKiedy mówimy o literaturze, muszę […] opowiedzieć o moim pierwszym zetknięciu się z Panem Tadeuszem. Było ono pełne pretensji do Mickiewicza, ponieważ ja, wtedy kiedy to się stało, nie byłem nastrojony literacko, tylko byłem nastrojony przyrodniczo. Wobec tego odczułem, że coś jest nie w porządku. Mianowicie że przyroda, której chciałem się poświęcić – życie naturalistynaturalisty – że przyroda tutaj posłużyła za ornament, czy też element budowy dzieła literackiego. […] żeby tak przekształcać przyrodę dla literatury – to jakoś nieładnie.
Źródło: Aleksander Fiut, Czesław Miłosz, Autoportret przekorny. Rozmowy, Kraków 2003, s. 142–143.
Tomasz Dilbin (podobnie jak w dzieciństwie sam Miłosz) obserwuje przyrodę okiem badacza – nie poprzestaje na zachwycie jej pięknem, stara się zrozumieć rządzące nią prawa, a w końcu – zapanować nad nią. Potrzebę tę uwidocznia słownictwo zastosowane w powieści do opisów przyrody – styl poetycki łączy się ze stylem naukowym (który Tomasz zgłębia dzięki rozmowom z dziadkiem i studiom w jego bibliotece) oraz z regionalizmamiregionalizmami. Natura w Dolinie Issy jest ukazywana z jednej strony jako królestwo sił nadprzyrodzonych (zgodnie ze wzorcem romantycznym, znanym np. z ballad Adama Mickiewicza), z drugiej zaś – jako siła deterministycznadeterministyczna, niezależna od człowieka, żyjąca odwiecznym cyklem narodzin i umierania – i obojętna wobec spraw ludzkichIndeks górny 22 Indeks górny koniec22. Relacja człowieka do natury budowana jest na jego próbach przejęcia nad nią kontroli – czy to poprzez zdobywanie wiedzy (czemu służą badania Tomasza), czy poprzez próby podboju (polowania Romualda):
Autobiografia jako rozpamiętywanie losu. Nie tylko o „Rodzinnej Europie”Zadający pytania Tomasz występuje w opowieści m.in. w rolach »myśliwego«, »świadka« i »badacza przyrody«. Usiłuje dociec sekretu wszystkiego, co żyje, przeniknąć jakby las, rośliny, zwierzęta, ptaki, utożsamić się z tym, co jest. W kreacji takiego bohatera wyraziła się znamienna dla Miłosza postawa umysłu […]. To nie pozytywistyczna postawa oschłego empirykaempiryka, naturalistynaturalisty, klasyfikatora, na tajemnice życia zastawiającego pułapki kategorii i katalogów. Na odwrót, to postawa wszechogarniającej sympatii, zaciekawienia, czułości, kontemplacji, olśnienia, najwyższego zachwytu lub najwyższej zgrozy. To – postawa religijna. Tzw. dzieciństwo na łonie przyrody stało się w Dolinie Issy okazją powrotu do tego, co w człowieku jednocześnie święte i demoniczne, zwierzęce i boskie, pozwoliło odsłonić właśnie ów stan ekstatycznego współżycia z przyrodą, ze światem. […] Cudowność istnienia ma jednak swoją przeciwwagę w bólu istnienia, los szczęśliwy musi przeglądnąć się w losie potępieńczym […]. Jeśli na jednym biegunie mamy podziw i błogie roztapianie się w Dziele Stworzenia, to na drugim widzimy przerażenie człowieka samym sobą, jego wyosobnienie […] przez świadomość popełnionego grzechu i lęk przed Sądem.
Źródło: Tomasz Burek, Autobiografia jako rozpamiętywanie losu. Nie tylko o „Rodzinnej Europie”, [w:] Poznawanie Miłosza 2. Część druga: 1980–1998, red. Aleksander Fiut, Kraków 2001, s. 15–16.
Raj utracony
Arkadyjska harmonia w dolinie Issy okazuje się skazana na zagładę. Rytm życia ludzi i natury zakłóca historia – pierwsza wojna światowa, wskutek której Kraj Jezior w samym jej początku przestał należeć do cesarza rosyjskiego
Indeks górny 33 Indeks górny koniec33, oraz nasilające się konflikty na tle etnicznym (pomiędzy Polakami a Litwinami) i klasowym (pomiędzy panami a chłopami), których istnienie Tomasz uświadamia sobie, nieomal padając ofiarą ataku nacjonalisty Wackonisa czy słysząc drwiny litewskich chłopów, przezywających go panem‑gałganem
Indeks górny 44 Indeks górny koniec44. Ostateczny kres ArkadiiArkadii jest wreszcie koniecznością wynikającą z rytmu życia człowieka – Tomasz dojrzewa; uzyskując wiedzę o świecie, traci dziecięcą niewinność, a przypieczętowaniem tego procesu jest opuszczenie Ginia, przedstawione przez narratora symbolicznie na podobieństwo wygnania z rajskiego ogrodu:
Dolina IssyPozostaje ci życzyć szczęścia, Tomasz. Twoje dalsze losy pozostaną na zawsze domysłem, nikt nie odgadnie, co z ciebie zrobi świat, ku któremu dążysz. Diabły znad Issy pracowały nad tobą, jak mogły, reszta nie należy do nich.
Źródło: Czesław Miłosz, Dolina Issy, Kraków 1989, s. 262.
fikcyjna kraina wiecznej szczęśliwości, spokoju, ładu, sielskiego życia w zgodzie z naturą, opisana po raz pierwszy w Bukolikach rzymskiego poety Wergiliusza (I w. p.n.e.); także nazwa historycznej krainy w Grecji, na Półwyspie Peloponeskim
(łac. determinare – wyznaczać granicę) stanowisko filozoficzne głoszące, że przyszłe wydarzenia są z góry ustalone na mocy niezmiennych praw (np. praw przyrody, praw fizyki); skrajny determinizm wyklucza pojęcie przypadku i wolnej woli
(gr. empeiría – doświadczenie) pogląd filozoficzny zakładający, że jedynym źródłem poznania jest doświadczenie zmysłowe
(łac. natura – przyroda) pogląd filozoficzny zakładający, że istnieje jedynie świat fizykalny rządzący się prawami opisywanymi przez nauki przyrodnicze; naturaliści nie uznają istnienia świata duchowego lub traktują zjawiska duchowe jako rezultat działania obiektów fizycznych (np. istnienie umysłu czy duszy jako rezultat działania mózgu)
element języka (np. wyraz, sposób wymowy, konstrukcja składniowa) charakterystyczny dla mowy mieszkańców danego regionu
obrazowanie w tekście kultury (szczególnie w dziełach literackich i malarstwie) krainy wiecznej szczęśliwości; najbardziej reprezentatywne przykłady toposu arkadyjskiego w literaturze polskiej można odnaleźć np. w Pieśni świętojańskiej o sobótce Jana Kochanowskiego, Panu Tadeuszu Adama Mickiewicza czy Dolinie Issy Czesława Miłosza