bg‑magenta

Mitochondria

Mitochondria to półautonomiczne organellepółautonomiczne organellepółautonomiczne organelle występujące jedynie w komórkach eukariotycznychkomórka eukariotycznakomórkach eukariotycznych. Istnieją jednak komórki eukariotyczne, które ich nie zawierają – np. dojrzałe erytrocyty ludzi (i większości innych ssaków). Liczba mitochondriów w komórce zależy od rodzaju i stanu funkcjonalnego komórki – zazwyczaj waha się od kilkuset do kilku tysięcy w jednej komórce somatycznejkomórka somatycznakomórce somatycznej.

Mitochondria są nazywane siłowniami energetycznymi komórki. Zachodzący w nich proces oddychania wewnątrzkomórkowego dostarcza około 90% energii niezbędnej komórkom do prawidłowego funkcjonowania. Energia uwalniana z rozkładu wiązań chemicznych w składnikach pokarmowych jest kumulowana w wysokoenergetycznych wiązaniach ATPATPATP na drodze fosforylacji oksydacyjnej. Ponadto zachodzi w nich utlenianie kwasów tłuszczowych. Reakcje te mogą prowadzić do powstawania reaktywnych form tlenureaktywne formy tlenureaktywnych form tlenu, jednak komórki posiadają mechanizmy unieczynniające je. Na terenie mitochondriów magazynowana jest również część jonów wapnia, co ma znaczenie w regulacji stężenia tych jonów w cytoplazmie, a więc i w przekazywaniu sygnałów w komórce oraz regulacji potencjału błonowego. Mitochondria biorą także udział w regulacji cyklu komórkowego oraz sygnalizacji apoptozyapoptozaapoptozy komórki, co związane jest m.in. z nasilającym się stresem oksydacyjnym.

Więcej na temat mitochondriów przeczytasz tutajDyGjwcm7Etutaj.

R1UakckgD5uhT1
Fotografie mikroskopowe przedstawiają tkankę mięśniową poprzecznie prążkowaną szkieletową oraz tkankę nerwową. Tkanka mięśniowa poprzecznie prążkowana szkieletowa zbudowana jest długich cylindrycznych komórek nazwanych włóknami mięśniowymi. W cytoplazmie włókien mięśniowych znajduje się wiele jąder komórkowych ułożonych peryferycznie oraz liczne mitochondria – na rysunku czarne punkty. Tkanka nerwowa zbudowana jest z komórek nerwowych. Zdjęcie przedstawia taką komórkę, w centrum znajduje się jądro i większość organelli komórkowych, otoczona licznymi dendrytami. Dookoła komórki znajdują się bardzo liczne czarne punkty – mitochondria.
bg‑magenta

Genom mitochondrialny

Mitochondria mają własną informację genetyczną w postaci DNA mitochondrialnego (mtDNA). W jednej organelli może znajdować się od 2 do 10 cząsteczek mtDNA. Większość białek mitochondrialnych jest jednak kodowana w DNA jądrowym. Genom mitochondrialny jednej komórki somatycznej człowieka stanowi około 1% całości DNA obecnego w komórce.

DNA mitochondrialne w ludzkich komórkach somatycznych ma postać kolistej, dwuniciowej cząsteczki DNA zawierającej dokładnie 16 569 par zasad i 37 genów. Geny te kodują 13 białek łańcucha oddechowego, 22 rodzaje tRNA i 2 rodzaje rRNA.

Charakterystycznymi cechami organizacji genomu mitochondrialnego są:

  • ciągła budowa genów – ze względu na brak intronówintronintronów;

  • brak upakowania cząsteczki DNA w postaci chromatynychromatynachromatyny – ze względu na brak białek histonowych;

  • odstępstwa od uniwersalnego kodu genetycznego oraz możliwość występowania niepełnego kodonu STOP.

Dla porównania: DNA jądrowe w ludzkich komórkach somatycznych ma postać liniowych cząsteczek DNA zawierających łącznie ok. 3 mld par zasad i ok. 20 tys. genów. Geny te kodują około 60 tys. białekbiałkabiałek.

Charakterystycznymi cechami organizacji genomu jądrowego są:

  • nieciągła budowa genów – między eksonamieksoneksonami obecne są introny;

  • upakowanie cząsteczek DNA w postaci chromatyny.

R19d3QUJ7ph5g1
Przedstawiony jest schemat kolistej cząsteczki ludzkiego DNA mitochondrialnego. Ma on kształt okręgu. Jego krawędzie przyjmują odcinkami różne kolory. Każdy kolor oznacza określony odcinek DNA. Kolory występujące na schemacie to różne odcienie zielonego, żółty, pomarańczowy oraz niebieski. Odcinki żółte są w postaci cienkich pasków. Jest ich 22 i niektóre z nich sąsiadują ze sobą. Oznaczają one geny cząsteczek tRNA. Odcinki w kolorach niebiskich oznaczają obszary kodowania trzynastu białek. Odcinek o najciemniejszym odcieniu zielonego oznacza Cytochrom b. Ciemne, ale jaśniejsze od poprzedniego odcinki zielonego oznaczają podjednostki oksydazy cytochromowej. Jasnozielone odcinki to podjednostki dehydrogenezy NADH. Kolor miętowy z kolei to odcinki podjednostki syntazy ATP. Na schemacie są dwa odcinki pomarańczowe. Pierwszy z nich oznacza 16S rRNA. Drugi to 12S rRNA. Krótki obszar niebieski to odcinek regulatorowy lub pętla D. W środku okręgu znajduje się legenda. Kolor żółty oznacza 22 geny cząsteczek tRNA. Odcienie zielonego to obszary kodowania 13 białek.
Schemat kolistej cząsteczki ludzkiego DNA mitochondrialnego.
Źródło: Knopfkind, Pisum, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 4.0.

Mitochondrialne DNA pozwala na określenie relacji między osobami spokrewnionymi nawet do kilkuset pokoleń wstecz. Badania mtDNA człowieka pozwoliły określić najstarszego wspólnego przodka wszystkich ludzi żyjących obecnie na Ziemi, tzw. mitochondrialną Ewę.

bg‑magenta

Dziedziczenie genomu mitochondrialnego

Sposób dziedziczenia mitochondrialnego DNA jest niezgodny z prawami Mendla.

DNA mitochondrialne niemal zawsze dziedziczy się w linii matczynej. Wynika to z budowy komórek generatywnych – komórki jajowej i plemnika – oraz ze sposobu łączenia się obu gamet w procesie zapłodnienia.

R1EE33Nu4IZST1
Dwa zdjęcia przedstawiają komórkę jajową i plemniki. Pierwsze zdjęcie obrazuje komórkę jajową. Ma ona okrągły kształt. W środku okręgu przedstawiona jest druga kolista struktura koloru szarego. Zdjęcie przedstawia plemniki niewielkiej wielkości. Każdy z nich posiada okrągłą główkę. Od główki odchodzi cienka nić koloru białego. Plemniki są usytuowane nieregularnie obok siebie.
bg‑magenta

Mutacje genomu mitochondrialnego

Częstość zachodzenia mutacji w genomie mitochondrialnym jest ok. 10 razy większa niż częstość pojawiania się mutacji w genomie jądrowym. Wynika to z narażenia nieosłoniętego przez białka histonowe mtDNA na mutagenne działanie reaktywnych form tlenu powstających w czasie oddychania komórkowego. Dodatkowo mechanizmy naprawcze, zdolne do rozpoznawania i usuwania zmian w materiale genetycznym, są w mitochondriach mniej sprawne w porównaniu do podobnych systemów naprawczych funkcjonujących w jądrze komórkowym. Mutacje genomu mitochondrialnego mogą zachodzić w komórkach somatycznych i generatywnych. Zmiany mtDNA, pojawiające się w komórkach budujących ciało, nie są dziedziczone, jednak skutkują zaburzeniem i ograniczeniem wydajności procesów oddychania komórkowego. Zmiany mtDNA pojawiające się w komórkach rozrodczych są dziedziczone, jeśli występują w komórkach jajowych. Wówczas obecność mutacji w genomie mitochondrialnym jest przyczyną pojawienia się chorób genomu mitochondrialnego.

RKNiHAUEHArar
Schemat obrazujący dziedziczenie genomu mitochondrialnego. Matka przekazuje zmutowane mtDNA wszystkim swoim dzieciom. W następnym pokoleniu mutację w obrębie DNA mitochondrialnego odziedziczą tylko potomkowie jej córek.
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
bg‑magenta

Choroby genomu mitochondrialnego

Choroby mitochondrialne wynikają z uwarunkowanej genetycznie zmiany struktury i funkcji białka mitochondrialnego, kodowanego przez genom mitochondrialny lub genom jądrowy. Brak prawidłowego białka strukturalnego lub enzymatycznego zaburza przebieg procesów oddychania wewnątrzkomórkowego. Choroby mitochondrialne spowodowane mutacjami w genomie mitochondrialnym i genomie jądrowym występują stosunkowo często i pojawiają się w ludzkiej populacji z częstością 1 na 10 tys. żywych urodzeń. Natomiast choroby mitochondrialne spowodowane obecnością mutacji tylko w genomie mitochondrialnym są rzadkimi lub bardzo rzadkimi jednostkami chorobowymi. Niezależnie od umiejscowienia zmian materiału genetycznego choroby mitochondrialne najczęściej dotyczą komórek i tkanek o intensywnym metabolizmie i dużym zapotrzebowaniu na energię.

Neuropatia obwodowa mięśni z ataksją i zwyrodnieniem barwnikowym siatkówki

Zespół NARP (ang. Neuropathy, ataxia, retinitis pigmentosa) to jednostka chorobowa po raz pierwszy opisana w 1990 r. przez Iana J. Holta i współpracowników jako schorzenie objawiające się zaburzeniami przewodzenia informacji czuciowych i ruchowych do mięśni obwodowych. Choroba ujawnia się u ludzi młodych i towarzyszą jej: uczucie mrowienia, drętwienia i osłabienia kończyn, zmęczenie i osłabienie mięśni prowadzące do ich zaniku, zaburzenia koordynacji ruchowej, drgawki, otępienie, zmiany barwnikowe siatkówki. Jej przyczyną jest mutacja punktowa typu substytucji w genie jednej z podjednostek mitochondrialnej syntazy ATP.

Dziedziczna neuropatia nerwu wzrokowego Lebera

LHON (ang. Leber's hereditary optic neuropathy) to jednostka chorobowa po raz pierwszy opisana w 1871 r. przez Theodora Lebera jako schorzenie objawiające się gwałtowną utratą wzroku na skutek uszkodzenia nerwów wzrokowych obydwu oczu. Mogą ją wywoływać różne mutacje w obrębie mitochodrialnego DNA, jednak znaczna większość przypadków jest wywołana jedną z trzech mutacji punktowych w genach kodujących podjednostki łańcucha oddechowego. Częstość występowania w populacji Europejczyków wynosi w przybliżeniu 1:20000. Choroba ujawnia się w drugiej lub trzeciej dekadzie życia i częściej występuje u mężczyzn. U kobiet choroba objawia się później i ma łagodniejszy przebieg. W przebiegu choroby na powierzchni tarczy nerwu wzrokowego pojawiają się zmiany naczyniowe, prowadzące do uszkodzenia nerwów wzrokowych. Postępująca degeneracja komórek zwojowych siatkówki i ich aksonów skutkuje utratą widzenia w ciągu kilku tygodni lub miesięcy. Chorobie mogą towarzyszyć zaburzenia neurologiczne, zaburzenia przewodzenia w mięśniu sercowym, nieprawidłowości w budowie układu kostnego.

Ważne!

Do wystąpienia chorób i zaburzeń mitochondrialnych przyczyniają się w znacznym stopniu czynniki środowiskowe, a szczególnie przyjmowanie używek. Udowodniono, że palenie papierosów oraz spożywanie alkoholu zwiększają częstość mutacji w DNA mitochondrialnym.

Słownik

apoptoza
apoptoza

naturalny proces programowej i kontrolowanej śmierci komórek własnych organizmu; proces usunięcia z wielokomórkowego organizmu starych, zużytych lub uszkodzonych komórek, na miejsce których wprowadzane są nowe

ATP
ATP

adenozyno‑5`-trifosforan, nukleotyd trifosforanowy – związek organiczny złożony z zasady azotowej – adeniny, cukru rybozy i trzech grup fosforanowych. Gromadzi energię w dwóch wysokoenergetycznych wiązaniach, która jest wykorzystywana w procesie oddychania komórkowego. Uwalnianie energii zgromadzonej w wysokoenergetycznych wiązań następuje w wyniku odłączenia od ATP reszt kwasu fosforowego; energia ta wykorzystywana jest m.in. do aktywnego transportu czy skurczu mięśni

białka
białka

związki organiczne o charakterze polimerów, zbudowane z aminokwasów połączonych ze sobą wiązaniami peptydowymi i tworzącymi I‑rzędową strukturę przestrzenną; struktury przestrzenne wyższych rzędów stabilizowane są wiązaniami wodorowymi, jonowymi i mostkami disiarczkowymi; związki syntetyzowane w błonach siateczki śródplazmatycznej; pełnią w organizmach różnorodne funkcje: strukturalne, enzymatyczne, regulacyjne, transportowe

chromatyna
chromatyna

(gr. chrṓma – barwa) forma organizacji materiału genetycznego; cząsteczka DNA nawinięta na białka histonowe tworzy nukleosomy, pomiędzy którymi znajduje się DNA łącznikowe

deplecja
deplecja

zmniejszenie liczby kopii mitochondrialnego DNA

ekson
ekson

odcinek genu kodujący sekwencję aminokwasów w polipeptydzie lub sekwencję nukleotydów w RNA

intron
intron

odcinek genu niekodujący sekwencji aminokwasów w polipeptydzie; rozdziela eksony w genach komórek eukariotycznych

komórka eukariotyczna
komórka eukariotyczna

typ komórki, której informacja genetyczna jest oddzielona od reszty cytoplazmy za pomocą otoczki jądrowej; wewnątrz komórki obecny jest system błon wewnątrzkomórkowych (siateczka śródplazmatyczna szorstka i gładka, aparaty Golgiego, lizosomy, mikrociałka), organelle półautonomiczne (mitochondria, chloroplasty) i cytoszkielet

komórka somatyczna
komórka somatyczna

komórka budująca ciało; u człowieka jest to komórka diploidalna zawierająca 46 chromosomów

półautonomiczne organelle
półautonomiczne organelle

organelle, które nie są w pełni autonomiczne: choć posiadają własne DNA i rybosomy, nie są zdolne do samodzielnego funkcjonowania – wprawdzie namnażają się niezależnie od podziałów komórki, w której się znajdują, a ich materiał genetyczny ulega replikacji, jednak do przebiegu tych procesów potrzebują białek strukturalnych i enzymatycznych, których nie są w stanie wytworzyć, gdyż te są syntezowane na podstawie DNA jądrowego w rybosomach cytoplazmatycznych

reaktywne formy tlenu
reaktywne formy tlenu

wysoce reaktywne indywidua chemiczne, zawierające atomy tlenu z niesparowanym elektronem (rodniki) lub cząsteczki zawierające wiązania O‑O, uczestniczące w reakcjach chemicznych ważnych dla metabolizmu komórki lub związanych z procesami jej starzenia się