Przeczytaj
Mezopotamia
Początki Sumerów wiązały się z potrzebami obronnymi – Mezopotamia była łatwo dostępna dla ludów z zewnątrz. Osiadli Sumerowie musieli się bronić przed najazdami koczowników (nomadów). Innym powodem tworzenia organizacji społecznej stała się budowa systemów irygacyjnychirygacyjnych, czyli sztucznie nawadniających pola uprawne.
Ukształtowanie powierzchni Mezopotamii nie sprzyjało powstaniu jednego organizmu państwowego. Sumerowie – mimo wspólnego języka i kultury – nigdy nie osiągnęli politycznej jedności. U schyłku istnienia niezależnego Sumeru, w końcu III tysiąclecia p.n.e., w Mezopotamii istniało ok. 30 miast sumeryjskich. Każdy ośrodek miejski był jednocześnie państwem rządzonym przez własnego władcę. Sumeryjskie miasta‑państwamiasta‑państwa prowadziły ze sobą nieustanne wojny.
Kres cywilizacji Sumeru położyli na przełomie III i II tysiąclecia p.n.e. semiccysemiccy przybysze, którzy wznieśli w Mezopotamii własne miasta (najważniejsze to Assur i Babilon). Między Tygrysem a Eufratem zaczęły powstawać potężne imperia – Babilon i Asyria.
Indie, Chiny, Ameryka
Zbiorowe przedsięwzięcia mające za cel intensywniejszą gospodarkę rolną legły także u podstaw najstarszych cywilizacji w Indiach, Chinach i Ameryce.
W III tysiącleciu p.n.e. w dolinie Indusu zbudowano kanały pozwalające osiągać obfitsze plony z upraw. W efekcie mieszkańcy ziem leżących nad rzeką wznieśli duże i regularnie rozplanowane miasta, takie jak Mohendżo Daro czy Harappa.
Z kolei w pierwszej połowie II tysiąclecia p.n.e. w żyznej dolinie nad środkowym biegiem rzeki Huangho zaczęto budować system irygacyjny. Ukształtowana przy tej okazji organizacja społeczna dała początek pierwszej monarchii chińskiej, stworzonej przez dynastię Shang (czyt. Szang).
Wyjaśnij, jaką rolę odgrywał Wielki Mur Chiński.
W Ameryce Środkowej tworzenie pól tarasowych na zboczach gór i ich sztuczne nawadnianie w II tysiącleciu p.n.e. to jedne z najstarszych śladów cywilizacji prekolumbijskichcywilizacji prekolumbijskich – Olmeków i Majów.
Zastanów się, co o zaawansowaniu technicznym cywilizacji Olmeków mogą mówić te znaleziska.
Ariowie
Bogactwo cywilizacji Indusu przyciągnęło Ariów, którzy w połowie II tysiąclecia p.n.e. najechali Indie. Zamieszkujący Azję Środkową Ariowie przynieśli własną kulturę, którą narzucili pokonanym autochtonom (tzn. rdzennym mieszkańcom tych ziem), jednocześnie niszcząc wszelką pamięć o dominującej tu wcześniej cywilizacji harappańskiej. W licznych państewkach aryjskich zdobywcy dzielili ludność na trzy stany, nazywane kastamikastami: kapłanów (braminów), wojowników (kszatrijów) i pracujących (wajśjów – chłopów, rzemieślników i kupców). Ciemnoskórej ludności podbitej, zwanej przez Ariów siudrami, wyznaczono status służebny. Ci, którzy nie należeli do żadnego ze stanów, nazywani byli pariasami, czyli tymi, których nie można dotknąć. Odmawiano im człowieczeństwa i samo już ich dotknięcie uważano za hańbiące.
Początki pisma
Forma znaków nabierała cech specyficznych w zależności od materiału pisarskiego. W Egipcie najstarsze zachowane zapisy zostały wyryte w skale, dlatego pismo to Grecy nazwali hieroglifamihieroglifami. Później charakterystycznym egipskim materiałem piśmiennym stał się papiruspapirus. Sumerowie pisali przede wszystkim na glinianych tabliczkach. Odciskano na nich znaki za pomocą rylca pozostawiającego ślad o kształcie wydłużonego trójkąta (klina), stąd pismo to zyskało nazwę klinowegoklinowego. Od Sumerów przejęły je wszystkie inne ludy Mezopotamii. Starożytni Chińczycy swoje znaki ryli w twardych materiałach (np. kości) i pisali atramentem na jedwabiu, deseczkach lub papierze.
Pismo obrazkowe składało się z bardzo dużej liczby znaków. Zapamiętanie ich, a tym bardziej swobodne używanie było bardzo trudne.
Porównaj kroje obu pism i zastanów się, jak na ich ukształtowanie mógł wpłynąć rodzaj materiału używanego do ich zapisywania.
Przełomowe znaczenie dla rozwoju pisma miało założenie, że słowa składają się z sylab. W konsekwencji do pisma obrazkowego zaczęto dodawać znaki sylabiczne i w ten sposób powstawał zapis wyrazu – tak było m.in. w przypadku kreteńskiego pisma linearnego A i mykeńskiego pisma linearnego B. Nadal jednak istniała potrzeba stosowania dużej liczby znaków. W drugiej połowie II tysiąclecia p.n.e. na wybrzeżu Kanaanu semiccy Fenicjanie podzielili sylaby na głoski. W ślad za tym powstał system zapisu języka za pomocą liter – znaków odpowiadających pojedynczym głoskom. Na początku I tysiąclecia p.n.e. alfabetalfabet fenicki dostosowano do potrzeb innych języków – greckiego i hebrajskiego. Samą nazwę „alfabet” stworzyli Grecy, pochodzi ona od dwóch pierwszych liter ich alfabetu – alfa i beta.
Prawo
Funkcjonowanie społeczności ludzkich od samego początku wymagało ustalenia zasad rozwiązywania konfliktów między jednostkami. Poczucie krzywdy i idea sprawiedliwości wyrastały z psychicznych potrzeb człowieka. Dopóki rody były podstawową formą organizacji społecznej, zapewniały jednostce opiekę, wyrównanie krzywdy i zemstę.
Wewnątrz rodziny spory rozstrzygał ten, kto stał na jej czele. W przypadku najbardziej drastycznego przestępstwa – zabójstwa – ród miał obowiązek zgładzić mordercę własnego współrodowca. Nierzadko prowadziło to do długiego pasma krwawej zemsty i zdziesiątkowania obu zwaśnionych rodów. Wraz z przyjęciem osiadłego trybu życia i powstawaniem większych wspólnot sąsiedzkich narodziła się konieczność wypracowania takich reguł postępowania w stosunkach pomiędzy rodami, które nie prowadziłyby do większych, destabilizujących społeczność konfliktów. W społeczeństwach zintegrowanych zaczęły wykształcać się systemy prawa zwyczajowego, powstała instytucja sędziego – człowieka mającego autorytet, wiedzę i doświadczenie w rozstrzyganiu sporów, który wydawał wyroki. Przestrzegania zasad i respektowania wyroków sędziego pilnowała cała wspólnota.
Po ukształtowaniu się monarchii władcy przejęli funkcję najwyższego sędziego i gwarantowali poszanowanie prawa. Królowie nierzadko dokonywali zmian w przepisach i nakazywali spisanie poprawionego prawa. Jeden z najsłynniejszych starożytnych kodeksówkodeksów został wyryty na kamiennej płycie z polecenia króla Babilonu Hammurabiego w XVIII w. p.n.e. Chcąc zagwarantować sprawiedliwość, władca nakazywał, aby w przypadku, gdy przestępca i ofiara należą do tej samej grupy społecznej, kara dokładnie odpowiadała przewinie: jeśli wybity został ząb, sprawca przestępstwa również tracił ząb, jeśli oko, tracił oko. W innych przypadkach surowość kary uzależniona była od statusu społecznego osoby pokrzywdzonej oraz winnego. Wprowadzenie zasady odpłaty, czyli wymierzania kary równie okrutnej jak przestępstwo, interpretowane jest jako złagodzenie wcześniejszego zwyczaju niczym nieograniczonej zemsty na winowajcy.
Nauka, odkrycia, wynalazki
Jedną z charakterystycznych cech starożytnych cywilizacji był bujny rozwój nauki. Kapłani i uczeni żyjący w różnych kręgach cywilizacyjnych niezależnie od siebie starali się lepiej poznać świat i rządzące nim mechanizmy oraz udoskonalić materialną egzystencję ludzi. Aby przewidzieć moment wylewu Nilu, kapłani egipscy opracowali precyzyjny kalendarz słoneczny (rok równał się 365 dniom). Ich pomysłem był również podział doby na 24 godziny. Z kolei uczonym mezopotamskim zawdzięczamy podział godziny na 60 minut i koła na 360 stopni. Starożytni Chińczycy natomiast zasłynęli przede wszystkim z osiągnięć technicznych, wynalazku druku, porcelany i jedwabiu.
Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/D8NxCKsJ1
Film opowiadający o początkach najstarszych cywilizacji.
Indeks dolny Wyjaśnij, dlaczego powstanie cywilizacji starożytnego Egiptu było uzależnione od warunków naturalnych. Indeks dolny koniecWyjaśnij, dlaczego powstanie cywilizacji starożytnego Egiptu było uzależnione od warunków naturalnych.
Słownik
(gr. alpha, beta - nazwy dwóch pierwszych liter alfabetu greckiego) zbiór znaków, liter używanych w jakimś języku, ułożone w określonej kolejności
wielka grupa ludów wyodrębniona na podstawie podobieństwa języków; oprócz starożytnych Ariów, którzy posługiwali się językiem sanskryckim (sanskrytem), do Indoeuropejczyków zalicza się np. Greków, Italików (pośród nich Latynów i Rzymian), Celtów, Germanów; ludy posługujące się językami indoeuropejskimi kształtowały się aż po wczesne średniowiecze (m.in. Słowianie, Bałtowie).
nawadnianie gleby, wymagające budowy specjalnego systemu melioracyjnego, stosowane już w starożytności.
(gr. hierós – święty; glýphein – ryć, skrobać) znaki ze staroegipskiego pisma obrazkowego
zamknięta grupa społeczna w Indiach; przynależność do kasty jest dziedziczna
zbiór zasad postępowania, przepisów prawnych;
kultury rdzennej ludności Ameryki rozwijające się od ok. 60‑40 tys. lat temu do przełomu XV i XVI wieku, kiedy na tych ziemiach pojawili się Europejczycy
materiał pisarski sporządzany w starożytności z włókien cibory papirusowej; też: zwój tego materiału z napisanym na nim tekstem
forma państwowości obejmująca niezależne od innych podmiotów miasto lub aglomerację. Często w jego skład wchodziły także okoliczne ziemie, wraz z wsiami i mniejszymi miejscowościami. Centrum władzy politycznej skupiało się w organach miasta stołecznego
pismo używane w starożytnej Mezopotamii, składające się ze znaków przedstawiających kombinację małych klinów wyciskanych rylcem na glinianych tabliczkach
ludy posługujące się językami z grupy semickiej, jednej z wielkich grup językowych, z których wywodzą się m.in. hebrajski i arabski.
Słowa kluczowe
starożytność, starożytne cywilizacje, Mezopotamia, Egipt, Indie, Chiny, Ameryka prekolumbijska, kodeks Hammurabiego, pismo, pradzieje, starożytny Wschód, cywilizacje starożytnego Bliskiego Wschodu, cywilizacje starożytnego Dalekiego Wschodu
Bibliografia
A. Krzemińska, Rewolucja neolityczna, „Niezbędnik Inteligenta” 1/2016, Jak zmieniamy Ziemię. Wynalazki, które wstrząsnęły światem, dodatek do magazynu „Polityka” 2016, nr 2.
W. Ashmore, R. Sharer, Odkrywanie przeszłości. Wprowadzenie do archeologii, Kraków 2008.
M. Brézillon, Encyklopedia kultur pradziejowych, Warszawa 2001.
Historia świata. Starożytność, red. nacz. E. Wright, tł. Hanna Lisicka‑Michalska i in., Warszawa 1994.
Ilustrowana historia świata, pod red. G. Parkera, tł. J. Mikos, Poznań 1995.