Żyjemy w różnych zbiorowościach społecznychzbiorowość społecznazbiorowościach społecznych. Rozumiemy przez nie zbiór ludzi połączonych więzią społeczną. Są to także zbiory osób złączonych na podstawie styczności osobistych lub przestrzennych i podobieństw zachowań. W tym między innymi wyraża się społeczna natura człowieka, że łączy się z innymi ludźmi w grupy.

Zacznijmy jednak od zbiorowości, które nie stanowią grupy społecznej.

Co nie jest grupą społeczną?

Grupa społeczna to nie jest każde skupisko ludzkie. Ludzie nie muszą być skupieni w jednym miejscu, by stanowić taką grupę, bo grupa społeczna to tylko kategoria teoretyczna (ściślej: socjologiczna). Pozwala ona konkretnych ludzi, skupionych w jednym miejscu lub oddalonych od siebie, określić mianem grupy społecznej bądź nie. Od czego to zależy? Od tego, czy zbiorowość ludzka spełnia kryteria grupy społecznej. Wśród wielu takich kryteriów dwa mają znaczenie kluczowe: liczebność grup oraz sposób powiązania ich członków.

Czynniki grupotwórcze

Jak człowiek wchodzi w grupę społeczną?

Chętnie lub z oporami, w sposób zaplanowany lub zupełnie spontanicznie, świadomie lub wbrew swojej woli. Samo określenie „wchodzi” należy traktować umownie. Na przykład: wejście ucznia w grupę społeczną, jaką stanowi klasa, nie polega przecież na wejściu do sali, którą ona zajmuje. Pracownik podpisujący umowę o pracę zapoznaje się z regulaminem służbowym i wie, co robi, wchodząc do zespołu. Jednak dziecko dorastające w rodzinie nawet nie wie, że jest członkiem jakiejkolwiek grupy.

Wejście w grupę społeczną to zajęcie w niej określonej pozycjipozycja społecznapozycji przez podjęcie rolirola społecznaroli, jaką pełnimy w tej grupie. Za to grupa nagradza nas, przypisując określoną wartość – statusstatus społecznystatus.

Rola, pozycja i status mają charakter społeczny. To oznacza, że o tym, co się na nie składa, decyduje zbiorowość, a nie my jako jej członkowie. Niemniej pełnimy rolę po swojemu, w sposób indywidualny. W życiu wchodzimy też do wielu grup społecznych i w wielu z nich funkcjonujemy równocześnie. Rodzi to pewne konsekwencje i daje nam określone możliwości. Ma też konsekwencje dla sposobu określania roli, statusu i pozycji.

Typy grup społecznych

Nie ma jednego, wyczerpującego sposobu, w jaki socjologowie wyodrębniają typy grup społecznych. To, do jakiego typu zaliczymy daną zbiorowość, zależy od kryterium wyodrębnienia, czyli od tego, na co zwracamy uwagę. Ponadto ten sam zbiór ludzi tworzących grupę społeczną może być przypisany do wielu typów równocześnie.

W grupach pierwotnych występuje więźwięź społecznawięź nieformalna oparta na bliskich, zażyłych stycznościach osobistych. Mają one silne zabarwienie emocjonalne. Grupami pierwotnymi (według Charles’a Coolleya, który wprowadził to pojęcie do socjologii) były:

• rodzina;

• grupa rówieśnicza;

• grupa sąsiedzka.

Obecnie rezerwuje się tę nazwę tylko dla rodzin oraz grup rówieśniczych. Grupy te odgrywają główną rolę w uspołecznieniu jednostki, w nich dokonuje się socjalizacja pierwotna. Z tego powodu mają tak zasadnicze znaczenie dla jednostki i społeczeństwa. Termin grupy wtórne wprowadził do socjologii Ezra Park. Są to grupy celowe, w których więź oparta jest na stycznościach rzeczowych i interesach członków. Najczęściej są to grupy o złożonej wewnętrznej strukturze i zarazem formalne. Jednak już grupa przestępcza może być grupą małą, celową i na dodatek o niejawnej dla obserwatora zewnętrznego strukturze.

Odróżnia je ich wewnętrzna struktura. Grupy małe mają strukturę prostą, składają się tylko z członków (minimum trzech) lub ewentualnie członków oraz par (na przykład małżeństwo, które jest parą, i dziecko w trójkę stanowią rodzinę, podstawową grupę społeczną).

Grupy duże mają złożoną strukturę, w której można wyróżnić podgrupy, pary, jednostki. Wbrew intuicji liczebność grupy nie jest kryterium odróżniania grup małych od dużych. Porównajmy rodzinę złożoną z rodziców i jedenaściorga dzieci (grupa mała) oraz firmę liczącą dziesięciu zatrudnionych, która złożona jest z trzech zespołów pracowniczych (grup), każdy po trzy osoby i kierownika. Nasza firma ma mniej członków niż 11‑osobowa rodzina, ale jest dużą grupą, bo ma strukturę złożoną z podgrup.

Kryteriami odróżniającymi te grupy są:

• występowanie instytucjiinstytucja społecznainstytucji sformalizowanych lub nieformalnych;

• formalny lub nieformalny charakter kontroli społecznej.

W grupach nieformalnych podstawą oceny zachowań członka grupy są wartości i normy społeczne aprobowane i podtrzymywane przez grupę.

W grupach formalnych natomiast kontrola społeczna odwołuje się do przepisów prawnych zawartych w regulaminach, statutach i kodeksach zgodnych z obowiązującym w państwie porządkiem prawnym. System nagród i kar również zawarty jest w tych regulacjach prawnych. Inaczej niż w grupach nieformalnych, w których jest wynikiem umowy społecznej między członkami grupy.

Grupy ekskluzywne to całości, które bronią się przed naborem członków lub stawiają kandydatowi trudne do spełnienia wymagania. Może to być klub towarzyski celowo tworzący takie kryteria, które mogą być spełniane tylko przez nieliczne jednostki, np. klub 10 najbogatszych biznesmenów w Europie lub stowarzyszenie absolwentów prawa ekskluzywnej uczelni.

W przypadku grup inkluzywnych kryteria naboru członków są bardzo łatwe do spełnienia. Przykładem może być chrzest włączający dziecko do wspólnoty religijnej.

Słownik