Fizjonomia miasta

Fizjonomia miastafizjonomia miastaFizjonomia miasta to inaczej jego wygląd zewnętrzny, na który składają się: plan (układ przestrzenny) oraz sposób jego zabudowy (wielkość budynków, rodzaje materiałów budowlanych, styl architektoniczny). W wielu miastach stare budynki pełnią współcześnie nowe funkcje. Na przykład w dawnych pałacach znajdują się urzędy, restauracje, muzea czy hotele, a stare siedziby zakładów przemysłowych pełnią funkcje turystyczno‑rekreacyjne lub naukowe. Wygląd miasta jest wypadkową warunków środowiska naturalnego oraz czynnika historycznego. Dlatego miasta o dłuższej historii mają bardziej zróżnicowaną fizjonomię niż te powstałe stosunkowo niedawno. Bardzo często można dostrzec wyraźne granice między starszą a nowszą częścią miasta. Czasami wśród starszej zabudowy pojawiają się elementy tej najnowszej, co nie zawsze pozwala na jednoznaczne rozpoznanie przeszłości danego obszaru.

Układy przestrzenne miast

Układy przestrzenne można najprościej podzielić na regularne i nieregularne. Pierwsze z nich powstały w sposób planowy i zorganizowany. Cechują się one zgeometryzowanym układem ulic. Plany nieregularne natomiast charakteryzują się nieuschematyzowanym układem krętych ulic, które przecinają się pod różnym kątem, co wynika z miejscowej topografii terenu i możliwości technologicznych epoki, w jakiej powstały.

Układem regularnym charakteryzują się m.in. miasta powstałe w starożytności. Ich cechą rozpoznawczą jest prostokątny rynek położony w centrum oraz sieć ulic przecinających się pod kątem prostym, poprowadzonych od placu w kierunku murów obronnych. Plac ten w starożytnej Grecji nazywany był agorą, a w Rzymie – Forum Romanum. Kolejnym przykładem są miasta średniowieczne, które były zakładane na planie kolistym, z centralnie położnym rynkiem i wąskimi, krętymi ulicami prowadzącymi w kierunku murów obronnych. Układem tym cechują się także miasta renesansowe, budowane na planie regularnego wieloboku. Z kolei miasta powstałe w epoce przemysłowej (XIX w.) odznaczają się szachownicowym układem ulic, który pozwalał na bardzo szybką rozbudowę poprzez wydłużanie dróg do siebie prostopadłych. Niektóre miasta na początku swojego istnienia miały układy chaotyczne i nieregularne. W późniejszych okresach, w wyniku procesów przebudowy, stały się miastami o układzie regularnym. Zdarza się również, że układy przestrzenne są bardzo złożone – część miasta cechuje się układem regularnym, a część – nieregularnym.

R5xmxKHwB2xUM

Na ilustracji znajduje się plan Starego Miasta w Zamościu. Otoczony jest on murem miejskim, oznaczonym brązową linią. Opisano ulice. Centralnie położony jest Rynek Wielki. Ulice położone są do siebie prostopadle i równolegle. Żółtymi krzyżami oznaczono położenie kościołów - jest ich 4, jedna synagoga oznaczona symbolem gwiazdy sześcioramiennej. Widoczne sa tez symbole hoteli, innych miejsc noclegowych, muzeów i pomników. W lewym górnym rogu znajduje się teren zielony z niebieską wstęgą wody. Teren ten to park miejski. U dołu ilustracji przez plan miasta przebiega linia torów kolejowych.

Typy fizjonomiczne miast

Do najważniejszych typów fizjonomicznych ośrodków miejskich należą typy: europejskie, amerykańskie, wschodnioazjatyckie, arabskie i afrykańskie. Nawiązują one do kręgów kulturowych i poziomu rozwoju krajów.

Miasta europejskie

W Europie miasta powstały w ramach jednego kręgu cywilizacyjnego, dlatego mają wspólne cechy. W większości z nich centrum stanowi starówka o wąskiej i zwartej zabudowie i ciasnych uliczkach, otoczona najczęściej młodszymi dzielnicami o charakterze śródmiejskim, a następnie terenami przemysłowymi powstałymi w XIX w. Natomiast na ich obrzeżach można spotkać nowe osiedla, zakłady przemysłowe i centra handlowe. Układ ten jest charakterystyczny dla Europy Zachodniej i Środkowej. Taki typ miasta występuje m.in. w Pradze, Pilznie, Heidelbergu i Warszawie.

R1TarpCALMCfs

Na zdjęciu znajduje się panorama Starego Miasta w Warszawie widziana z drugiego brzegu Wisły. Od lewej strony znajduje się długi wysoki budynek zamku, z czerwonymi dachami, jedynie w centralnej części stoi dobudówka z zielonym dachem. Ściany mają kolor beżowy z jasnoczerwonymi liniami. Następnie stoi jeszcze wyższy budynek kościoła z dużym spadzistym dachem w kolorze zielonym i ceglastymi ścianami. Dalej w prawo ciągną się budynki kamienic z czerwonymi dachami. Przed nimi teren porośnięty wysokimi drzewami liściastymi, bulwary i Wisła. Przez Wisłę przebiega most. Ukazany jest na zdjęciu ukośnie - od lewej strony od środka wysokości zdjęcia do prawego dolnego rogu. Na moście znajduje się kilka samochodów jadących w obu kierunkach. Most ma kilka przęseł. nam miastem niebo jest błękitnawe, pozbawione chmur.

R1OBuLhfjRWwp

Na zdjęciu jest panorama Pragi, stolicy Czech. Widocznych jest mnóstwo budynków - większość to zapewne kamienice, jest kilka gmachów o obszernych prostopadłych bryłach. W połowie wysokości panoramy od prawej do lewej ciągnie się rzeka, z mostem pośrodku zdjęcia. Most jest ciemnobrązowy, wpadający w czerń. To architektura zabytkowa. Nad miastem niebo jest jasne, błękitne, z chmurami kłębiastymi.

W obrębie miast europejskich wyróżnia się jeszcze miasta śródziemnomorskie i socjalistyczne. Pierwsza grupa nazywana bywa też miastami słońca i ograniczonej przestrzeni. Charakterystyczne są dla niej ślady starożytnego stylu oraz układu przestrzennego wynikającego z antycznego rodowodu. Odznaczają się ciasnymi i wąskimi uliczkami, z reguły białą, grubą, kamienną zabudową, która chroni przed słońcem, kamiennymi podłogami i fasadami zwróconymi w kierunku północnym, a także dużą liczbą kościołów i pałaców. Wąskie, kręte i wznoszące się w górę ulice wynikają z ich dostosowania do rzeźby terenu. Przykładami tego typu miast są Ateny i Dubrownik. Miasta socjalistyczne występują zaś w Europie Środkowej i Wschodniej. Cechują się dużymi osiedlami mieszkaniowymi będącymi monotonnymi kompleksami szeregowo ustawionych, wielopiętrowych bloków. Wielkie dzielnice przemysłowe tych miast oddzielone są od pozostałych obszarów pasami zieleni. Obecnie upodabniają się one do miast zachodnioeuropejskich, co wynika z przebudowy dzielnic centralnych. Przykładami tego typu miast są: Ruda Śląska, Bydgoszcz czy dzielnica Krakowa – Nowa Huta, gdzie przynajmniej we fragmentach doszukać się można cech tego typu fizjonomicznego.

RdWyz1d54pNQw

Na zdjęciu znajduje się panorama miasta Dubrownik. Od dołu widać ciemnoniebieską wodę, w którą wcina się pośrodku cypel lądu. Cały cypel zabudowany jest ciasno budynkami białymi o czerwonych dachach. Wąskie uliczki między budynkami przebiegają w przedniej części cypla dość chaotycznie, dalej wyraźnie prostopadle. Za cyplem znajduje się regularny ląd zabudowany również dość ciasno, jednak nie ma już wyraźnego układu ulic, między budynkami jest dużo zieleni. Za miastem wznosi się wzgórze porośnięte w dolnej połowie zielenią. Nad wzgórzem niebo jest jasne.

RfCJqo6aaDLpY

Na zdjęciu znajduje się blokowisko - duże prostopadłościenne bryły bloków stoją równolegle i prostopadle do siebie. Bloki pomalowane są na jasnożółto z pomarańczowymi i ciemnożółtymi aplikacjami. Między blokami znajduje się trochę zieleni - wystają korony drzew. Nad miastem niebo jest błękitnawe, z nielicznymi chmurami.

Miasta amerykańskie

Miasta amerykańskie można podzielić na miasta północnoamerykańskie (razem z australijskimi) oraz miasta Ameryki Łacińskiej. Fizjonomia miast zakładanych przez Europejczyków różni się w zależności od narodu, który kolonizował dany obszar. Australia, Kanada i USA posiadają dwudzielny charakter swoich miast. W centrum znajduje się XIX‑wieczna zabudowa przemysłowa i mieszkaniowa z kratowym układem ulic, w obrębie której występuje nowoczesna dzielnica biznesowa (citycitycity) o wysokiej zabudowie skoncentrowanej na niewielkiej powierzchni. Natomiast na zewnątrz obszaru śródmiejskiego rozciąga się tzw. dzielnica „dywanowa”dzielnica „dywanowa”dzielnica „dywanowa” (willowa) złożona z dużej liczby domów jednorodzinnych. Poszczególne dzielnice mieszkaniowe różnią się między sobą standardem wynikającym ze statusu społeczno‑zawodowego zamieszkujących je grup mieszkańców. Tereny wokół centrum zasiedla uboga ludność czarnoskóra (np. Afroamerykanie), natomiast na peryferiach osiedla się zamożna ludność biała. Ten charakterystyczny układ nazywany jest „czarnymi miastami z białymi kołnierzykami”. Występuje na przykład w Los Angeles, San Francisco czy Chicago.

RTlSyL0QanXcC

Na zdjęciu robionym z lotu ptaka znajduje się fragment dużego miasta o bardzo gęstej zabudowie. W środkowej części ukazanego fragmentu miasta znajdują się gęsto ustawione obok siebie różnej wielkości wieżowce. Pozostała zabudowa to raczej niskie budynki. Od prawej i od góry miasto otacza błękitna woda oceanu. W połowie wysokości zdjęcia od środka fotografii do lewej strony ciągnie się długi most o kilku widocznych przęsłach

R7l3Omc81uqJU

Na zdjęciu znajduje się grupa wysokich nowoczesnych wieżowców na tle bardzo wysokich gór. Przed wieżowcami znajduje się dużo drobnych budynków, poprzetykanych zielenią drzew. Na pierwszym planie znajdują się trzy domy jedno lub wielorodzinne. przed środkowym domem rośnie wysoka palma.

R1K62v4yRuHP1

Na zdjęciu znajduje się grupa wysokich nowoczesnych wieżowców, a za nimi bardzo rozległy teren pokryty mniejszymi budynkami. W tle widoczny jest zarys wzgórz lub gór, a nad nimi błękitne niebo. W przedniej części fotografii, po lewej stronie, przed wieżowcami znajduje się nabrzeże i woda.

Drugim typem miast amerykańskich są obszary latynoamerykańskie skolonizowane przez Hiszpanów. Centrum tych miast stanowił duży, prostokątny plac, przy którym zlokalizowany był kościół i budynki administracyjne. Kształt ulic nawiązywał do regularnej szachownicy, a wraz z oddalaniem się od centrum zabudowa ulegała stopniowemu rozluźnianiu. Nie bez przyczyny użyto tutaj czasu przeszłego, ponieważ obecnie w wielu miastach układ taki stanowi już tylko pewnego rodzaju starówkę, co wynika z upodabniania się tych miast do stylu północnoamerykańskiego. Występuje on w pełnej okazałości jedynie w niektórych mniejszych miejscowościach. Przykładami tego typu miast są choćby Peru i Meksyk, w których można odnaleźć wymienione wyżej cechy.

RprAp7HRfFnNI

Na zdjęciu ujęto fragment wielkiego miasta. W zabudowie przeważają wysokie budynki o bryle prostopadłościennej poziomej. Charakterystyczne są małe wieżyczki na niektórych rogach takich budynków. Środkiem na zdjęciu biegnie szeroka sześciopasmowa ulica - początkowo wiedzie prosto, w pewnym miejscu wygina się. W miejscu, gdzie wygina się znajdują się place z fontannami, które stoją przed zabytkowym gmachem z kopułą i kolumnami.

Miasta azjatyckie (miasta w Azji Wschodniej, Południowo‑Wschodniej i Południowej)

W kręgu cywilizacyjnym Azji Wschodniej i Południowo‑Wschodniej obszar zamieszkiwany niegdyś przez zamożnych i sprawujących władzę był oddzielony od pozostałej części miasta murami (tzw. miasto w mieście). Charakterystyczny dla niego jest plan kwadratu lub prostokąta, z regularnym układem ulic i tradycyjną zabudową. Główne ulice zostały wytyczone równolegle do murów, a także do głównych bram miasta. Jednakże fizjonomia tych miast obecnie nawiązuje do miast północnoamerykańskich, głównie ze względu na nowoczesną dzielnicę city kontrastującą z niższą, tradycyjną, historyczną zabudową. Nowe tereny rozbudowują się według regularnego, szachownicowego układu. Przykładami tego typu miast są Hongkong i Seul.

W kręgu hinduskim Azji Południowej centralną część miasta stanowi siedziba władcy oraz budynki sakralne. W bliskim sąsiedztwie znajdują się dzielnice handlowe i mieszkalne najbogatszej ludności. Peryferia natomiast stanowią slumsy, w których żyje ludność najuboższa. Rozrastają się one w zastraszającym tempie. Powstaje także coraz więcej wieżowców.

Miasta arabskie

Położone są one zarówno w Azji, jak i w Afryce, dlatego stanowią osobną kategorię. Dla miast arabskich zlokalizowanych w obrębie kręgu muzułmańskiego charakterystyczny jest chaotyczny układ przestrzenny: małe place i targi, do których prowadzą gęsto rozmieszczone, kręte i wąskie uliczki. Centrum stanowi arabska medyna (stare miasto) z meczetami i minaretamiminaretminaretami. Otaczają ją dzielnice o różnych funkcjach (mieszkaniowych, przemysłowych, usługowych). Cechą charakterystyczną współczesnego budownictwa jest uniwersalizm, czyli występowanie bloków, domów jednorodzinnych, hal magazynowych, zakładów produkcyjnych oraz centrów biznesowych i handlowych tuż obok tradycyjnej zabudowy. Warto dodać, że w domach nie spotyka się okien od strony ulicy. Im dalej od medyny, tym większy jest odsetek ludności biednej, która na obrzeżach miast tworzy dzielnice nędzy (bidonvillebidonvillebidonville). Przykładami tego typu miast są Tunis, Kair, Bagdad czy Damaszek. Niektóre miasta o wyższym poziomie rozwoju (który wynika głównie z przemysłu naftowego), takie jak chociażby Dubaj, przypominają w tej chwili miasta północnoamerykańskie.

Rioa05QfYr71R

Na zdjęciu ujęto panoramę miasta o zabudowie w większości w kolorze beżowym. Przeważają bloki mieszkalne. W kilku miejscach znajdują się budowle sakralne - meczety z charakterystycznymi, strzelistymi wieżyczkami, minaretami. Nad miastem niebo jest zasnute od dołu chmurami, powyżej bezchmurne.

R19NT5enZexxZ

Na zdjęciu jest fragment bardzo wąskiej uliczki wiodącej między budynkami. Po obu stronach ściany budynków są w barwach czerwonawych. Są zniszczone, odrapane i spękane.

Miasta afrykańskie

Badacze wyróżniają jako osobny typ fizjonomiczny miasta afrykańskie, które są położone w Afryce SubsaharyjskiejAfryka SubsaharyjskaAfryce Subsaharyjskiej. Cechują się one chaotyczną zabudową, która swoim wyglądem przypomina bardziej obszar wiejski. Jest to miejsce życia ludności czarnoskórej. Wyraźnie oddzielone są poszczególne dzielnice funkcjonalne (administracyjna, handlowa, usługowa). W centrum miasta (zbudowanym przez kolonizatorów) układ ulic jest dość regularny, istnieje wiele elementów zieleni, a budynki cechują się wyższym standardem. Zamieszkuje je ludność zamożna. Przykładem takiego miasta jest Dżuba (Sudan Południowy).

RpWqgJ4JNM9Nv

Na zdjęciu jest fragment miasta. Środkiem wiedzie ulica, częściowo zasypana nawianym piaskiem. Od lewej przy ulicy stoi trzypiętrowy budynek o kremowej ścianie i czerwonym dachu. Dalej po obu stronach ulicy widoczne są różnego rodzaju budynki, niektóre dopiero w trakcie budowy. Gdzieniegdzie stoją samochody. nad ulicą biegną przewody elektryczne.

Analizując typy fizjonomiczne miast w poszczególnych kręgach cywilizacyjnych, zauważa się zmienny charakter zabudowy w tych ośrodkach. W wielu rejonach o niższym poziomie rozwoju punktowo rozwijają się miasta, które przypominają typ północnoamerykański. Bardzo często w obrębie jednego miasta występują olbrzymie kontrasty wynikające z różnego statusu społecznego mieszkańców.

Słownik