Co znaczy, że istnienie/egzystencja poprzedza istotę/esencję?

W publikacji Egzystencjalizm jest humanizmem słynną tezę (istnienie poprzedza istotę) Sartre tłumaczy na przykładzie rzemieślnika, który wykonuje nóż do rozcinania kartek. Rzemieślnik ma pomysł oraz wiedzę o tym, jak ten pomysł zrealizować.

W przypadku noża do rozcinania kartek jego istota (czyli to, jaki powinien być, do czego służy, jak powstaje) poprzedza istnienie. Podobnie Sartre postrzega religijne koncepcje stworzenia, w których Bóg występuje w roli rzemieślnika i wie, co dokładnie tworzy. Stwarza człowieka tak, jak rzemieślnik wytwarza nóż do rozcinania kartek. Filozof ponadto wskazuje, że w ateistycznych koncepcjach antropologicznych XVIII w. obowiązywało to samo postrzeganie człowieka, co w ujęciach religijnych, tylko boski plan stworzenia człowieka zastąpiono wizją natury ludzkiej, w której ma udział każdy pojedynczy człowiek. Istota człowieka poprzedza jego istnienie, które stanowi realizację tej istoty.

Na przekór esencjalistycznejesencjalistycznyesencjalistycznej tradycji filozoficznej Sartre, wykładając egzystencjalizm ateistyczny, twierdzi, że człowiek jest bytem, w przypadku którego istnienie jest uprzednie wobec istoty, czyli że człowiek najpierw istnieje, zdarza się, powstaje w świecie, a dopiero później się definiuje.

Według Sartre’a człowiek pierwotnie jest niczym, będzie zaś takim, jakim się uczyni, jakim zechce być.

Przy czym każdy wybór: Kim będę? jest nie tylko wyborem siebie i swojego losu, ale zarazem wyraźną deklaracją aksjologiczną: Wybierając siebie – wybieram człowieka. Ponadto odrzucenie istnienia Boga pociąga za sobą, zdaniem Sartre’a, odrzucenie istnienia jakiegokolwiek obiektywnego świata wartości, który stanowiłby punkt odniesienia dla oceny poszczególnych ludzkich wyborów.

W świecie bez Boga wszystko jest dozwolone, to człowiek wyznacza cele i granice sobie, zatem jest bardzo osamotniony i w niczym nie znajdzie usprawiedliwienia dla swoich wyborów.

RxAXk8KzTbFzs

Zdjęcie przedstawia zestawienie dwóch portretów. Pierwszy od lewej to portret mężczyzny w średnim wieku. Mężczyzna ma krótkie, ciemne włosy. Jego twarz jest pociągła, a oczy wyraziste. Mężczyzna siedzi. Opiera się łokciami o stół, w splecionych rękach trzyma papierosa. Drugi portret ukazuje starszego mężczyznę. Ma krótkie, zaczesane ku górze, jasne włosy. Jego twarz jest owalna. Mężczyzna ma założone okulary. Siedzi w fotelu.

Kim jest Syzyf?

Mit Syzyfa to esej filozoficzny Alberta Camusa z 1942 r., w którym filozof przywołuje przeklęty los Syzyfa, bohatera mitologii greckiej:

Następnie przypomina różne wyjaśnienia na temat okoliczności, w jakich Syzyf został ukarany swoim strasznym losem, ale rozstrzygnięcie, które z nich są trafne, nie ma szczególnego znaczenia. Tak czy inaczej, Syzyf płaci cenę za pogardę dla bogów, nienawiść śmierci i umiłowanie życia. A Camusa najbardziej interesuje Syzyf od chwili, gdy spada jego kamień:

Dla filozofa sytuacja Syzyfa jest tragiczna dlatego, że bohater jest świadomy. Świadomość nieodwołalności własnego losu jest nie tylko źródłem udręki Syzyfa, jest także – zdaniem Camusa – jego zwycięstwem. Jeśli zatem to zejście w pewne dni jest cierpieniem, w inne może być radością. Jednocześnie sytuacja mitycznego bohatera jest absurdalna. Nietrudno zrozumieć, że Syzyf jest bohaterem absurdalnym tak przez swoje pasje, jak i udręki. Za pogardę dla bogów, nienawiść śmierci i umiłowanie życia zapłacił niewypowiedzianą męką: całe istnienie skupione w wysiłku, którego nic nie skończy. W tym doświadczeniu nie ma miejsca na Boga, bo los Syzyfa staje się tylko jego sprawą. A Syzyf okazuje się figurą człowieczeństwa.

W jakiej mierze Syzyf decyduje o tym, kim jest?

Czy los Syzyfa został mu raz na zawsze narzucony, czy też jest kształtowany przez samego Syzyfa? Syzyf to mitologiczna postać, ucieleśniająca moc przeznaczenia, którego nie sposób zmienić. Absurdalna udręka Syzyfa jest wieczna. A jednak tę właśnie postać wybrał Albert Camus, by poprzez nią wyrazić myśl, że to Syzyf – a zatem każdy człowiek – jest wolny.
Ograniczenia są zewnętrzne – przede wszystkim śmierć, która w dowolnym momencie może przerwać egzystencję. Jednak nieuchronność tego, co spotyka Syzyfa u końca podjętej drogi, i nieuchronność tego, co spotyka człowieka u końca wszystkich podjętych przez niego wysiłków, nie odbiera możliwości afirmacjiafirmacjaafirmacji własnego życia, czyli uznania dla siebie i swoich poczynań oraz poczucia szczęścia we własnym trudzie.

Zatem to od Syzyfa zależy jego istnienie, w tej mierze, w jakiej nadaje mu sens – to on decyduje, czym będzie istota jego losu. Gdyby użyć słów Sartre’a: i Syzyf, i człowiek są tym, kim są w przeżyciu subiektywnym. Syzyfowatość Syzyfa i człowieczeństwo poszczególnego człowieka są wyrazem tego, kim Syzyf i człowiek chcą być. Oczywiście nie oznacza to możliwości określenia wszystkich okoliczności własnego życia, ale oznacza możliwość zdefiniowania siebie pomimo tych okoliczności.

Wbrew powszechnie obowiązującym interpretacjom Camus dostrzegł w udręczonym Syzyfie dumę, radość i pogardę dla przeciwności losu. Zapewne w tak skrajnie zdeterminowanej zewnętrznymi warunkami egzystencji jak Syzyfowa wewnętrzne doświadczenie w niewielkim stopniu może na owe warunki wpływać (choć może afirmacja pozwala dostrzegać piękno góry i nieba, a poczucie beznadziejności otwiera wyłącznie na doświadczenie ciężaru i ostrości skały).

Jednak to nie umniejsza doniosłości różnicy: czuć radość – czuć upokorzenie. Zazwyczaj my – ludzie – możemy w oparciu o doświadczenie wewnętrzne w większym zakresie decydować o warunkach zewnętrznych swojego istnienia niż Syzyf, dookreślając się poprzez syntezę poczucia (kim chcemy być) i działania (jako taka, a nie inna osoba).

Egzystencjalizm jest humanizmem i Mit Syzyfa to teksty napisane w zupełnie odmiennych stylach, opisujące różne sprawy: pierwszy jest formą polemiki z przeciwnikami egzystencjalistycznej filozofii, drugi to esej literacko‑filozoficzny na temat jednego z ważniejszych bohaterów kulturowych Europy. I choć Sartre odmawia uznania jakiejkolwiek hierarchii wartości za obowiązującą, to jednak, mimo wszystko, jest rzecznikiem pewnych wartości: wzywa do życia świadomego i aktywnego.

ROh10LwxiZkMg1

Rysunek przedstawia mężczyznę i głaz. Mężczyzna stoi odwrócony tyłem do widza. Ma zasłonięte przepaską biodra. Jest bosy. Na plecach mężczyzny widnieje napis wybieram siebie. Mężczyzna stoi na wprost olbrzymiego, kulistego głazu.

Podobnie Camus, poprzez postać nieugiętego Syzyfa wzywa do samostanowienia, do buntu wobec tego, że to, co zewnętrzne, determinuje to, co jest wewnętrznym doświadczeniem człowieka. Aby wypełnić ludzkie serce, wystarczy walka prowadząca ku szczytom. Oba teksty, choć wyraźnie niepodobne do siebie w formie, i bynajmniej nie tożsame w głoszonych treściach – czytane równolegle wzmacniają zawarte w nich wezwania do aktywnej autokreacji człowieka. Można sobie wyobrazić, że pot na plecach Syzyfa układa się w hasło: „Wybieram siebie”.

Słownik