Koncepcja kulturowych kręgów

Rq91pELyCtNqk1
Leo Frobenius
Źródło: domena publiczna.

Uczeń Friedricha Ratzela, Leo Frobenius (1873 - 1938), wskazał istnienie wielu podobieństw między Afryką Zachodnią a Melanezją (tarcze, maski, bębny, łuki). Doszedł on do wniosku, że dyfuzja dotyczy nie tylko elementów kulturowych, ale całych kompleksów kultury. Widoczne na tym przykładzie kryterium ilości zakładało, że im więcej podobnych elementów kulturowych, tym pewniejszy jest proces dyfuzji. Jego koncepcja „kręgów kulturowychkręgi kulturowekręgów kulturowych” (obszarów kulturowych) oznaczała, że „określony kompleks elementów kulturowych jest charakterystyczny dla pewnego określonego obszaru i na ogół do niego ograniczony”.

kręgi kulturowe

Koncepcję „kręgów kulturowych” rozwinęli Fritz GraebnerFritz GraebnerFritz GraebnerWilhelm SchmidtWilhelm SchmidtWilhelm Schmidt. Graebner posługiwał się kryterium formy (bądź jakości). Uważał, że jeśli podobieństwo między elementami kultury nie wynika z ich istoty, przeznaczenia, a w przypadku przedmiotów materialnych także z użytkowania materiału, mamy prawo przyjąć istnienie związków genetyczno‑historycznych między tymi elementami. Kryterium ilości według Graebnera obejmowało założenie, że im większa liczba podobnych elementów kultury, które nie są funkcjonalnie współzależne, tym większe prawdopodobieństwo historycznych powiązań. Graebner odrzucił więc teorię ewolucji i zakwestionował wynalazczość człowieka. Uważał, że rekonstrukcja historycznych kontaktów ludów ukazuje proces przenikania cech kulturowych z jednego plemienia do drugiego.

Fritz Graebner
Wilhelm Schmidt

Wilhelm Schmidt uważał Graebnera za swojego nauczyciela. Poszerzył jego koncepcję kręgówkoncepcje kręgówkoncepcję kręgów o kolejne. Krąg prakultury – łowców i zbieraczy – poprzedza krąg prymarnyprymarnyprymarny – uprawy ogrodów. Krąg sekundarnysekundarnysekundarny powstał z połączenia kręgu prakultury i prymarnego. Efektem był rozwój rolnictwa, panowania królów i politeizmu. Krąg tercjarny jest więc połączeniem cech kultur kręgu sekundarnego. Przykładem są starożytne cywilizacje Azji, Europy i obu Ameryk. Schmidt zauważał, że nie każda kultura musi przejść przez wszystkie kręgi.

koncepcje kręgów

Schmidt próbował zrekonstruować najstarsze formy religii. Uważał, że pierwszy był monoteizm, gdyż wśród ludów prakultury istniała wiara w jedną istotę najwyższą, która była twórcą świata, dawcą prawa naturalnego itp. Inne wierzenia wzięły się z dyfuzji magii, animizmu, fetyszyzmu, mitologii.

Teoria areału kulturowego

Zofia Staszczak Słownik etnologiczny

Nazwą areałuareałareału kulturowego określa się każdy taki typ kulturowy, który obejmuje kultury sąsiadujących ze sobą w danym czasie wspólnot plemiennych, uporządkowane pod względem podobieństw zachodzących między charakteryzującymi je (pozajęzykowymi) zjawiskami kulturowymi.

cytat2 Źródło: Zofia Staszczak, Słownik etnologiczny, Warszawa-Poznań 1987, s. 182.

Badacze zajmujący się koncepcją areału kulturowego (Franz Boas, Edward SapirEdward SapirEdward Sapir, Alfred Louis KroeberAlfred Louis KroeberAlfred Louis Kroeber, Robert H. Lowie, Clyde Kluckhohn itd.) skupiali się między innymi na rdzennych kulturach Ameryki Północnej. Pierwszą koncepcję przedstawił Clark WisslerClark WisslerClark Wissler, który w 1917 r. opisał 15 areałów kulturowych mieszkańców Nowego Świata.

Edward Sapir
Alfred Louis Kroeber
Clark Wissler
Zofia Staszczak Słownik etnologiczny

Kultury sąsiadujących ze sobą wspólnot plemiennych, wyodrębnione ze względu na określony zestaw cech i odmian cech kulturowych, posiadających tzw. nieprzerwaną dystrybucję (continous distribution). Poszczególne, uwzględniane w danym zestawie cechy (odmiany cech) nie mają na ogół identycznych zasięgów upowszechnienia wśród sąsiadujących ze sobą wspólnot kulturowych. Odpowiadające tym zasięgom zbiory kultur różnią się zawartością, lecz nie wykluczają się wzajemnie (…). Kultury charakteryzujące się największą liczbą wspólnych – w zakresie odnośnego zastawu cech (odmian cech) stanowią w ramach tego typu człon zwany centrum areału kulturowego (centrum kultury), natomiast kultury mające najmniej takich wspólnych cech (odmian cech) reprezentują podtyp zwany peryferiami areału kulturowego (kultura marginalna).

cytat3 Źródło: Zofia Staszczak, Słownik etnologiczny, Warszawa-Poznań 1987, s. 347.

Wissler uważał, że cechy kulturowe rozprzestrzeniają się od centrum ku peryferiom. Z czasem ta hipoteza stała się niezwykle przydatna dla wszelkiego rodzaju badań regionów, peryferii czy też centrów w ujęciu nie tylko kulturowym. Koncepcja ta zawierała również elementy ewolucjonizmu. „Ewolucja następowała z centrum danego areału kulturowego, a dyfuzja przenosiła się z centrum na peryferie”. Należy jednak pamiętać, że koncepcje Wisslera były krytykowane przez środowisko naukowe, do którego nie należał.

Franz Boas (1858 - 1942) był antropologiem i językoznawcą. Uważał, że do badania obcych kultur konieczny jest kontekst historyczny. To również twórca relatywizmu kulturowegorelatywizm kulturowyrelatywizmu kulturowego i przedstawiciel amerykańskiego dyfuzjonizmu. Zajmował się dynamiką kontaktów między ludźmi, a zwłaszcza efektami, jakie dawały te kontakty. Uważał, że rozwój kultury odbywał się na zasadzie wymiany bazującej na kontaktach międzyludzkich, które miały swoją dynamikę i zasięg występowania. Samą kulturę pojmował zaś jako zbiór cech kulturowych występujących w danym czasie i określonej zbiorowości.

relatywizm kulturowy

Założenia badawcze Boasa były następujące:

Janusz Gajda Antropologia kulturowa

opisowe badanie zjawiska – to wstępny etap analizy studium procesu, charakter badań ma być indukcyjny ze względu na ograniczony związek cech kulturowych (kompleksy kulturowe), badania powinny przebiegać stopniowo – od badania cech kulturowych w wąskich okręgach do szerszych, aż o zasięgu kontynentalnym, światowym, musi być zachowany psychologiczny charakter badań, sięgający do jednostek ludzkich w celu pełnego zrozumienia i ukazania przemiany kulturowej.

cytat4 Źródło: Janusz Gajda, Antropologia kulturowa, Kraków 2008, s. 61.

Podsumowanie

Dyfuzjonizm przełomu XIX i XX w. był swoistą ripostą na ewolucjonistyczną dominację. Choć wskazuje się na liczne jego niedostatki teoretyczne, należy zwrócić uwagę na podjęte problemy badawcze. Mimo rozmaitych koncepcji dyfuzjonistycznych zasadnicze zainteresowanie skupiało się wokół problemów dynamiki rozwoju kultury, która napędzana była kontaktami międzykulturowymi. Sama kultura zaś była postrzegana jako zbiór elementów o cechach charakterystycznych dla danego obszaru – kręgu – areału. Zwracano również uwagę na zapożyczenia kulturowe, które marginalizowały rolę ewolucji kulturowej. Dyfuzjoniści uważali, że kultura może zmieniać się w czasie i przestrzeni oraz że należy ją ujmować dystrybutywnie i całościowo (w przeciwieństwie do ewolucjonizmu). Podobieństwa kulturowe były więc efektem zapożyczeń (dyfuzji), a najbardziej dogodnym kulturowo miejscem ku temu były kulturowe rubieże – najbardziej oddalone od centralnych kręgów kulturowych. Warto również wspomnieć, że koncepcja areału kulturowego była rozwijana kolejno przez funkcjonalistów i strukturalistów.

Słownik

areał
areał

powierzchnia występowania określonego gatunku lub zjawiska przyrodniczego

dyfuzjonizm
dyfuzjonizm

stanowisko teoretyczne z wczesnego etapu rozwoju etnologii lub antropologii kulturowej (początek XX w.); kultura lub określone praktyki kulturowe, przedmioty, bądź instytucje mają swoje źródło w jednym lub nielicznych centrach źródłowych, z których następnie rozpowszechniły się po całym świecie

prymarny
prymarny

pierwszy, pierwotny

sekundarny
sekundarny

drugi, wtórny