SumerowieSumerowieSumerowie: pierwsze miasta

Mezopotamię można podzielić na kilka historycznych krain: północna część to Asyria, południowa – Babilonia. Ta ostatnia dzieli się na Sumer (położony na południu nad Zatoką Perską) i północny Akad (Agade, Akkad). Wymiennie wobec Asyrii i Babilonii stosuje się określenia północna Mezopotamia i południowa Mezopotamia. Północne wyżyny oraz południowe niziny warunkują klimat, który na północy ma charakter śródziemnomorski, a na południu – tropikalny.

Najwcześniejsze ślady osadnictwa z okresu środkowego paleolitupaleolitpaleolitu, czyli sprzed 100 tys. lat, odkryto w północno‑wschodniej części Mezopotamii, a te z końca VI tysiąclecia p.n.e. — w części południowej. Od VII do V tysiąclecia p.n.e. nastąpiło upowszechnienie się rolnictwa i hodowli, a w konsekwencji – stałego osadnictwa.

Sumerowie stworzyli i kontrolowali system kanałów, co wymagało wysiłku i współpracy wielu ludzi. Zakładali oni coraz lepiej zorganizowane wspólnoty, które kierowały biegiem wody tak, by zapewnić uprawom stałe nawadnianie. Nadzór nad systemami irygacji zaczęli sprawować przedstawiciele elit społecznych. W ten sposób ukształtowały się najstarsze miasta.

Pierwsze miasta w Mezopotamii zbudowali Sumerowie, którzy stworzyli w regionie pierwszą miejską cywilizację. Miasta sumeryjskie: Ur, Eridu, Umma, Uruk, Lagasz, Kisz i Sippar kontrolowały okoliczne wsie i tereny uprawne, dlatego nazywa się je miastami‑państwamimiasto‑państwomiastami‑państwami. Zwykle otoczone były murami, a od innych zasiedlonych terenów oddzielał je pas mokradeł albo pustynia. Powstawały między Eufratem i Tygrysem lub wzdłuż tych rzek.

System polityczny Sumerów

Organizacja państwa Sumerów nie była jednolita. Brakowało scentralizowanej władzy. Dzisiaj tego rodzaju twory polityczne nazywamy federacjami. Niemniej Sumerów można uznać za jednych z pierwszych twórców państwa.

Składało się ono z kilkunastu miast‑państw, w których początkowo najwyższą władzę sprawowały osoby duchowne (kapłani) – taką formę rządów nazywamy teokracją. Pełnili oni swoje funkcje formalnie z woli bogów. Życie miast‑państw, które terytorialnie nie były zbyt wielkie, ograniczało się tylko do najbliższej okolicy i skupiało wokół świątyni. W Sumerze istniała też własność prywatna, a ponieważ miasta‑państwa często toczyły wojny, z czasem do władzy zaczęła dochodzić wojskowa arystokracja, która dążyła do podboju innych miast‑państw. Tak powstały monarchie z dziedzicznymi królami.

Akadyjczycy: pierwsze imperium

Około 3000 r. p.n.e. w Mezopotamii równolegle z sumeryjską istniała druga cywilizacja. Akadyjczycy pochodzili z miasta‑państwa Akad. Około 2334 r. p.n.e. Sargon Akadyjski (Wielki) doszedł do władzy i utworzył imperium dynastyczne – zapewne pierwsze w dziejach świata. Sargon w stosunkowo krótkim czasie podporządkował sobie południową i środkową Mezopotamię (Sumer i Akad). Z czasem stworzył olbrzymie państwo i ze swojej stolicy Akad rządził terenami od Zatoki Perskiej po Morze Śródziemne.

Imperium akadyjskie rozpadło się po 180 latach, w 2154 r. p.n.e. Po okresie akadyjskim władza ponownie wróciła do Sumerów, którzy w czasach III dynastii z Ur ostatni raz rządzili w Mezopotamii. Jednak wzorce sprawowania władzy, jakie pozostawili Akadowie, długo wyznaczały cele i ambicje władców mezopotamskich, aż do Asyryjczyków włącznie.

RZ6QCwQzhJCH2

Ilustracja przedstawia dolinę rzek Eufrat i Tygrys. Eufrat przepływa przez Turcję, Syrię i Irak. W dolnym biegu łączy się z Tygrysem, który płynie przez Syrię i Irak. Obie rzeki swoje ujście mają w Zatoce Perskiej.

Asyryjczycy: tysiącletnie imperium

Asyria wzięła nazwę od pierwszej stolicy, miasta Aszur w północnej Mezopotamii. Zamieszkiwała je ludność semicka, rdzenna dla terenów Bliskiego Wschodu. Aszur był początkowo jednym z wielu akadyjskich miast‑państw rządzonych przez Sargona i jego potomków. W okresie kilkuset lat od rozpadu imperium akadyjskiego Asyria sama stała się znaczącym mocarstwem. Przez następnych 1400 lat, od końca XXI w. p.n.e. aż do VI stulecia p.n.e., Asyryjczycy byli dominującą siłą w Mezopotamii, szczególnie północnej. Mocarstwo osiągnęło swój szczyt na krótko przed upadkiem, w VII stuleciu p.n.e. Jego władza rozciągała się od Egiptu i Cypru na zachodzie aż po granicę z Persją (dzisiejszy Iran) na wschodzie. Ważnymi wyjątkami są tu imperium babilońskie (generalnie niepodległe), a także te okresy w dziejach, gdy w Mezopotamii nie było siły dominującej.

RbKFTwlLdXQeD

Ilustracja przedstawia przedmiot, który ma kształt połowy kuli. W formie przypomina miskę odwróconą do góry dnem z wyszczerbieniem w kształcie trójkąta. Misa jest zdobiona geometrycznym ornamentem przypominającym pismo klinowe.

Babilończycy: kompletny kodeks

R1UlKb2gRCDxe1

Ilustracja przedstawia posążek siedzącego mężczyzny. Jest to sumeryjski władca, ubrany w długą szatę do kostek, zakładaną na jedno ramię oraz nakrycie głowy w kształcie okręgu, zdobionego kamieniami (rodzaj korony). Stopy ma bose. Ręce zaplecione na kolanach. Szata u dołu zdobiona geometrycznym wzorem przypominającym pismo klinowe.

Babilon przez pierwszy wiek istnienia (za datę powstania miasta przyjmuje się 1894 r. p.n.e.) był miastem‑państwem w środowej Mezopotamii. Wszystko zmieniły rządy Hammurabiego w latach 1795–1750 p.n.e. Władca ten stworzył scentralizowaną biurokrację i wprowadził podatki. Podbił całą południową Mezopotamię i dał jej stabilność i nową nazwę: Babilonia. Za czasów Hammurabiego ostatecznie wyszedł z użycia język sumeryjski, a Sumeryjczycy połączyli się z semickimi ludami Mezopotamii.

Jednym z najbardziej doniosłych dokonań I dynastii babilońskiej było spisanie, ok. 1754 r. p.n.e., zbioru praw, zwanego kodeksem Hammurabiego. Opierał się on na jeszcze dawniejszych, również spisanych, kodeksach ludów Akadu, Sumeru i Asyrii. Babiloński zbiór praw podobny był do kodeksu sumeryjskiego króla Ur‑Nammu z miasta Ur, spisanego między 2100 a 2050 r. p.n.e. Kodeks Hammurabiego jest jednym z najstarszych na świecie odczytanych współcześnie pism znacznej długości. Został zapisany na ogromnych kamiennych stelach (tablicach) i glinianych tabliczkach.

Składał się z 282 praw łączących zasadę talionuprawo talionutalionu z konsekwencjami różnego statusu społecznego poddanych Hammurabiego. Skutkowało to różnorodnymi karami za te same czyny. Jeżeli obywatel złamał rękę innemu obywatelowi, jemu również łamano rękę. Jednak za złamanie ręki niewolnikowi miał tylko zapłacić grzywnę. Kodeks Hammurabiego zakładał domniemanie niewinności i możliwość przedstawiania dowodów.

Imperium babilońskie założone przez Hammurabiego przetrwało 260 lat. W 1531 r. p.n.e. dostało się pod panowanie najeźdźców. W latach 626–539 p.n.e. Babilon znów odzyskał kontrolę nad regionem. W imperium nowobabilońskim czołową rolę odgrywali Chaldejczycy, lud pochodzenia semickiego. Najwybitniejszym władcą Babilonu był Nabuchodonozor II (604–562 p.n.e.). Nowe imperium zostało podbite w 539 r. p.n.e. przez Persów.

Dziedzictwo kultur Mezopotamii

Technologia budowy kanałów i monumentalne świątynie (tzw. zigguratyzigguratzigguraty o tarasowej budowie) to tylko część dziedzictwa Sumerów. Najstarsze znalezione koło datowane jest na rok 3500 p.n.e. i odkryto je właśnie w Mezopotamii. Sumerowie znali też koło garncarskie, łuk i zaczęli korzystać z pługa. Jako jedni z pierwszych wytapiali brązbrązbrąz. Jego odkrycie umożliwiło wytwarzanie metalowych przedmiotów, które były twardsze i trwalsze niż znane dotychczas materiały. Sumerowie opracowali podstawy astronomii, matematyki i geometrii, z których korzystały inne ludy Mezopotamii. Opisali np. okrąg o 360 stopniach. Przeprowadzali operacje chirurgiczne, stosowali system miar i wag. Stworzyli kalendarz oparty na cyklu księżyca: sumeryjski rok miał 354 dni i dzielił się na 12 miesięcy. To Sumerowie wymyślili siedmiodniowy tydzień, 24‑godzinną dobę i 60‑minutową godzinę. Opisali również znaki zodiaku.

R1BIVd608VICl

Ilustracja, która powstała prawdopodobnie w XIX w., przedstawia wyobrażenie wiszących ogrodów królowej Semiramidy w Babilonie. Wiszące ogrody powstały z inicjatywy króla Nabuchodonozora II (604–562 p.n.e.), który podarował je swojej małżonce. Z polecenia władcy architekci stworzyli zespół wznoszących się tarasów. Zwisające z tarasów pnącza zasłaniały mury, stąd wrażenie, że drzewa i krzewy wisiały w powietrzu. Konstrukcja budziła wśród starożytnych powszechny zachwyt. Dawni Grecy uznali wiszące ogrody Semiramidy za jedną z najważniejszych atrakcji turystycznych swoich czasów. Hellenowie zaliczyli babilońską konstrukcję do zaszczytnych „siedmiu cudów świata”, obok chociażby piramidy Cheopsa w Gizie i posągu Zeusa w Olimpii.
Wskaż na ilustracji po dwa elementy, które można uznać za realistyczne i fantastyczne.

R1Vl8iWSIxNAk

Dostępu do Babilonu w czasach rządów króla Nabuchodonozora II broniło osiem masywnych bram. Północna brama poświęcona była Isztar, babilońskiej bogini płodności. Zdobiły ją wyobrażenia 575 zwierząt symbolizujących poszczególne bóstwa. Węże i smoki symbolizowały Marduka, najważniejszego boga i opiekuna Babilonu, byki – Adada, boga burzy, wiatru, deszczu i piorunów, lwy zaś – samą Isztar. Aby podziwiać rekonstrukcję bramy Isztar, nie trzeba wybierać się do odległego Iraku. Wystarczy wizyta w nie tak bardzo odległym berlińskim Muzeum Pergamońskim, gdzie można podziwiać – widoczną na fotografii – imponującą bramę poświęconą boskiej patronce starożytnego Babilonu. Zwróć uwagę na materiał, z którego wykonano mury budowli: charakterystyczne glazurowane cegły w kolorze niebieskim.

R19IEyHqXXhPU

Komputerowa rekonstrukcja mezopotamskiej świątyni tarasowej, zigguratu w Ur z ok. 2100 r. p.n.e. Mezopotamscy budowniczowie wykorzystali do wzniesienia zigguratu suszoną cegłę, ozdobione niszami ściany budowli obłożyli zaś cegłą wypalaną. Zigguraty, oprócz tego, że pełniły funkcje sakralne, mogły służyć jako spichlerze. Zwróć uwagę na niewielką kaplicę wieńczącą budowlę. Mieszkańcy Mezopotamii wierzyli, że ten element zigguratu jest mieszkaniem boga, któremu poświęcona była budowla.

Piśmiennictwo

Teksty spisane pismem klinowympismo klinowepismem klinowym w językach sumeryjskim i akadyjskim datuje się od końca IV tysiąclecia p.n.e. Piśmiennictwo Mezopotamii stanowi spuściznę dwóch odrębnych grup etnicznych: Sumerów i Semitów (Akadów, Asyryjczyków, Babilończyków). Teksty sumeryjskie często były podstawą utworów akadyjskich (zwykle zresztą dwujęzycznych).

To Sumerowie stworzyli pismo klinowe. Pisali trzciną na glinianych tabliczkach, a następnie je wypalali. W taki sposób powstawały nie tylko krótkie teksty. Mieszkańcy Mezopotamii prowadzili księgi handlowe, pisali listy. Sumerowie spisywali także dzieła literackie. Najsłynniejszym z nich jest epos o Gilgameszu. Ta historia poszukiwań przez Gilgamesza tajemnicy nieśmiertelności zawiera opis potopu, który uznaje się za pierwowzór potopu biblijnego.

Powstawały też hymny i modlitwy, teksty magiczne, rytualne, wróżebne, filozoficzne (m.in. Chcę chwalić pana mądrości, Dialog o ludzkim nieszczęściu, Dialog między panem, a niewolnikiem, Dysputa pomiędzy Lahar i Asznan, Dysputa pomiędzy Dumuzi i Enkimdu, Dysputa między Emesz i Enten), prawne (m.in. zbiór praw króla Balilamy z Esznuny, kodeks władcy Ur–Nammu, kodeks Lipit‑Isztara, protokoły z rozpraw sądowych, spisy transakcji kupna i sprzedaży, spisy zawarcia małżeństwa, kodeks Hammurabiego, teksty prawne średnioasyryjskie i nowobabilońskie) oraz historyczne (m.in. listy królów, a także kroniki i doniesienia wojenne). Ówcześni mieszkańcy Mezopotamii interesowali się również nauką, opracowywali dzieła z zakresu zarówno matematyki i astronomii, jak i choćby botaniki czy geografii.

Słownik

Słowa kluczowe

starożytność, Mezopotamia, pradzieje, Starożytny Wschód, cywilizacje starożytnego Bliskiego Wschodu, Sumerowie, Akadyjczycy, Asyryjczycy, Babilończycy, kodeks Hammurabiego, pismo klinowe, Międzyrzecze

Bibliografia

J. Zabłocka, T. Zawadzki, Wybór źródeł do historii starożytnego Wschodu, Poznań 1966.

A. Ziółkowski, Historia powszechna. Starożytność, Warszawa 2009.