„Kalekie zwycięstwo” i nie tylko

Geneza ruchu faszystowskiegofaszyzmfaszystowskiego we Włoszech wiązała się przede wszystkim z I wojną światową. Włochy przyłączyły się do niej w 1915 r. po stronie państw ententyententaententy. Oczekiwano szybkiego zwycięstwa, ale zamiast tego armia włoska musiała toczyć krwawe i zacięte boje z wojskami austro‑węgierskimi. Po I wojnie światowej Włosi uznali, że zostali wykorzystani i pominięci przy podziale łupów po państwach pokonanych – panowało przekonanie o „kalekim zwycięstwie” (po włosku vittoria mulitata). Nie otrzymali terenów, które im obiecano, gdy przystępowali do wojny (m.in. Dalmacji). Część terytorium należącego przed wojną do imperium austro‑węgierskiego przypadła nowo powstałemu Królestwu Serbów, Chorwatów i Słoweńców (SHS).

R1YBWHv3smoex

Na zdjęciu tłum ludzi. Nad tłumem znajduje się rozpięta między budynkami flaga.

Wojna wywołała też we Włoszech – podobnie jak w większości krajów europejskich – ogromny kryzys gospodarczy. Przechodzenie z gospodarki wojennej na pokojową, z czym wiązał się spadek zamówień na sprzęt ciężki, skutkowało wzrostem bezrobocia, zmniejszeniem popytu i ogromną inflacją. Liberalny rząd włoski nie mógł sobie poradzić z tymi problemami, a instytucje parlamentarne nigdy nie cieszyły się dużym autorytetem w społeczeństwie. Włochy były państwem młodym, które w ciągu swojej ledwie pięćdziesięcioletniej historii nie zdołało jeszcze w pełni rozwinąć tradycji parlamentarnej. Przed wojną trudno nawet było mówić o istnieniu partii politycznych – były to raczej frakcje, które skupiały się wokół wybitnych indywidualności. Partie liberalna, socjalistyczna i katolicka otrzymywały w wyborach porównywalny procent głosów, co sprawiało, że trudno było stworzyć koalicję. W konsekwencji gabinety szybko upadały (zobacz tabelę poniżej), a w polityce brakowało ciągłości.

Włoscy premierzy w latach 1917–1922

Indeks górny Na podstawie Alan Farmer, An Introduction to Modern European History 1890–1990, Hodder Murray, 2007, s. 171. Indeks górny koniec^{Na podstawie Alan Farmer, An Introduction to Modern European History 1890–1990, Hodder Murray, 2007, s. 171.}

W latach 1919–1920 Włochy znalazły się niemal na skraju wojny domowej. Wzrastały wpływy socjalistów, którzy stali za pogłębiającym się w kraju chaosem i dezorganizacją, mnożyły się strajki i demonstracje, przejmowano fabryki, lokalnie podejmowano również próby obalenia rządu. Po raz kolejny została obnażona słabość liberalnego rządu, nieumiejącego sobie poradzić w sytuacji kryzysowej. Włoscy fabrykanci i przedsiębiorcy zaczęli poszukiwać alternatywy dla rosnących w siłę socjalistów. Znaleźli ją w ruchu faszystowskim.

Pochód po władzę

Popularność faszystów i głoszonych przez nich haseł się zwiększała, w miarę jak przybierała na sile fala społecznych frustracji, niezadowolenia, a także strachu przed ugrupowaniami lewicowymi (komunizmem i socjalizmem). Stojący na czele faszystów Benito Mussolini na początku przejawiał sympatie socjalistyczne, ale w trakcie wojny zmienił swoje poglądy: stał się orędownikiem idei militarystycznych, antyparlamentarnych i nacjonalistycznych.

R1VYaT8GjClwH1

Ilustracja animowana. Przedstawia mężczyznę w jasnym mundurze, który stoi przy mównicy i przemawia. Intensywnie przy tym gestykuluje.

Początkowo zwolennicy faszyzmu rekrutowali się głównie spośród włoskich weteranówweteranweteranów. Powróciwszy z wojny do domów, oczekiwali oni, że będą traktowani jak bohaterowie, podczas gdy musieli zmierzyć się z kryzysem, bezrobociem i poczuciem, że nie są nikomu potrzebni. W 1919 r. Mussolini zaczął swoich zwolenników organizować w Związki Walki (wł. Fasci di Combattimento). Jednocześnie utworzono oddziały paramilitarne, od koloru ubrania zwane czarnymi koszulami. Ich działacze, wspierani przez członków Związków Walki, atakowali biura partii socjalistycznych, demolowali redakcje, rozbijali zebrania partyjne, a nawet organizowali zamachy na czołowych aktywistów. Kraj po raz kolejny znalazł się na krawędzi wojny domowej.

RypPFWi9cQ97g

Ilustracja przedstawia topór z grubym trzonkiem. Topór znajduje się na podłużnym kole podzielonym na trzy części.

Początkowo faszyści głosili hasła radykalne, opowiadając się za wprowadzeniem republiki. Mussolini, mimo że gardził systemem parlamentarnym, nie odrzucał udziału w wyborach parlamentarnych. W tym celu na bazie związków kombatanckich przystąpił do tworzenia faszystowskiej partii politycznej - Narodowej Partii Faszystowskiej, która powstała w listopadzie 1921 roku. Podczas wyborów w 1921 r. uzyskała ona 35 mandatów we włoskim parlamencie. Nie był to wynik, który satysfakcjonowałby przywódcę. Dlatego też na przełomie lat 1921 i 1922 radykalnie zmienił program, rezygnując z republikanizmu i radykalizmu, usunął z partii wszystkich radykałów społecznych, a następnie nawiązał kontakty z dworem królewskim i Kościołem katolickim. Dzięki temu ruch faszystowski zdobył nowych zwolenników. Mussoliniego popierała elita przemysłowa i finansowa kraju, klasa średnia (w szczególności urzędnicy, kupcy i sklepikarze) oraz chłopi i młodzież, którą w nowym ruchu pociągała idea militaryzacji życia.

Droga ku dyktaturze

Rj8D1IDW2fsOZ1

Zdjęcie przedstawia mężczyznę o krótkich włosach, gładkiej cerze i dużych oczach. Ubrany jest w garnitur.

Marsz faszystowskich bojówek na Rzym w październiku 1922 r. był zamachem stanu, jednak formalnie Benito Mussolini przejął władzę zgodnie z włoską konstytucją – król oficjalnie polecił mu sformować rząd. Po otrzymaniu teki premiera Mussolini szybko przystąpił do umacniania swojej pozycji. Wiktor Emanuel III przyznał mu na okres jednego roku prawo do wydawania dekretów z mocą ustawy, co dawało przywódcy faszystów władzę dyktatorską. W listopadzie zostało przegłosowane nowe prawo wyborcze, umożliwiające partii, która zwyciężyła w wyborach (nawet jeśli otrzymała mniej niż 50 proc. głosów), uzyskanie dwóch trzecich miejsc w parlamencie. Dzięki temu partia faszystowska z 70 proc. mandatów zdominowała włoski parlament.

W ciągu następnych czterech lat Mussolini wyeliminował opozycję. Tysiące osób zostało aresztowanych lub zmuszonych do emigracji. Dokonano zasadniczych zmian w obsadzie najważniejszych urzędów w państwie. W 1926 r. Mussolini rozwiązał wszystkie partie polityczne poza faszystowską oraz zawiesił podstawowe prawa obywatelskie (prawo do zgromadzeń, wolność prasy i słowa). Wojsko i policję poddano kontroli państwa, podobnie jak społeczeństwo. Całą władzę w swoich rękach skupił Mussolini, stał się dyktatorem i przyjął tytuł Duce, czyli wodza.

Sukcesy i porażki

Społeczeństwo włoskie, zgadzając się na system dyktatury Mussoliniego, oczekiwało od niego realnej poprawy swojej sytuacji. Dzięki wdrożeniu systemu robót publicznych i zamówieniom rządowym udało się nowemu przywódcy doprowadzić do obniżenia bezrobocia. Rozbudowany pakiet ustaw socjalnychsocjalizmsocjalnych gwarantował prawa bezrobotnym i osobom doświadczonym przez los. Tradycyjne struktury zawodowe reprezentujące interesy różnych grup społecznych zostały zastąpione przez tzw. korporacje. Były to zrzeszenia skupiające robotników i pracodawców według określonych dziedzin gospodarki. W zamyśle miały one łagodzić konflikty społeczne i zapewnić w państwie ład, ale skutek był wręcz przeciwny: dominującą rolę odgrywali w nich bogaci przedsiębiorcy wspierający finansowo nowy system, a cała struktura okazała się narzędziem w ręku dyktatora do sprawowania większej kontroli nad społeczeństwem. Rolnictwo, dzięki zastosowaniu nowych metod i polityce zagospodarowania nieużytków, stało się bardziej wydajne. Wzrosła także produkcja w przemyśle, przede wszystkim zbrojeniowym.

Działaniom tym towarzyszyła tzw. walka o zwiększenie liczby urodzeń. W ramach tej polityki za idealną rodzinę uznano tę, która posiadała 12 dzieci.

RUWYzASo6PxDR

Na zdjęciu grupa dzieci w mundurkach. Dzieci stoją na baczność. Mundurki są przepasane skrzyżowanymi pasami. Dzieci noszą berety.

Kolejnym sukcesem Mussoliniego było podpisanie porozumienia z Watykanem, który od czasów zjednoczenia odnosił się wrogo do państwa włoskiego. Na mocy traktatów laterańskich z 11 lutego 1929 r. Mussolini unormował stosunki państwo - Kościół katolicki.

Nowe Imperium Romanum

W swojej ideologiiideologiaideologii Mussolini często odwoływał się do imperium rzymskiego. Próba jego odbudowy łączyła się planami ekspansjiekspansjaekspansji zagranicznej Włoch. Nowe mocarstwo miało sięgać Europy Południowo‑Wschodniej oraz objąć basen Morza Śródziemnego i Adriatyckiego. Ekspansywne plany Mussoliniego ujawniły się podczas konfliktu granicznego pomiędzy Grecją a Albanią w 1923 r. Wtedy oddziały włoskie zajęły wyspę Korfu i wycofały się dopiero po wypłaceniu żądanego odszkodowania. W następnych latach włoski przywódca podporządkował sobie Abisynię (1935 r.), aktywnie uczestniczył w hiszpańskiej wojnie domowej (1936–1939) wspierając nacjonalistów pod wodzą gen. Franco, rozciągnął protektorat nad Albanią (1939 r.) oraz zawarł pakt stalowy z Hitlerem i jako jego sojusznik przystąpił do II wojny światowej.

Słownik

Słowa kluczowe

faszyzm, Benito Mussolini, Włochy, Balilla, marsz na Rzym, świat po I wojnie światowej, totalitaryzm, dwudziestolecie międzywojenne

Bibliografia

S. Sierpowski, Studia z historii Włoch XX wieku, Poznań 2012.

S. Sierpowski, Faszyzm we Włoszech, Ossolineum, Wrocław 1973.

J. Tyszkiewicz, E. Czapiewski, Historia powszechna. Wiek XX, PWN, Warszawa 2012.

J.A. Gierowski, Historia Włoch, Ossolineum, Wrocław 2007.