Przeczytaj
Czym jest zmiana polityczna?
W socjologii zmianę społeczną należy rozumieć jako:
zanik lub powstanie nowego zjawiska społecznego;
przekształcenie się danej zbiorowości lub jej organizacji w podstawowych elementach.
Jako przykład zmiany pierwszego rodzaju można wskazać zanik wspólnot plemiennych na rzecz narodu, natomiast przykładem zmiany drugiego rodzaju jest przekształcenie się sposobów legitymizacji władzy: od tradycyjnych do legalnych. O zmianie można mówić w dwóch znaczeniach, w zależności od dynamiki tego procesu. Zmiana rozwojowa występuje wówczas, gdy zachodzi w czasie historycznym na przestrzeni kilku epok oraz ma charakter strukturalny, tzn. następuje w wewnętrznej organizacji danego zjawiska. Natomiast typowymi cechami zmiany radykalnej są: przyspieszona dynamika, gwałtowny (często krwawy) przebieg oraz zasadniczy charakter zmian strukturalnych (systemowych). Niezależnie od ich dynamiki pamiętać należy o cechach wspólnych tych procesów, które opisuje się następująco: zarówno zmiana rozwojowa, jak i radykalna mają charakter kierunkowy, tzn. powinny stanowić przejście danego zjawiska do odmiennego stanu, w porównaniu ze stanem wyjściowym, oraz posiadać szerszy kontekst społeczny, tzn. obejmować całą zbiorowość.
Czym spowodowane są zmiany?
Do podstawowych czynników powodujących zmiany Jonathan Thurner zalicza:
rozwój techniki (cywilizacji technicznej);
strukturę społeczną, w tym system nierówności społecznych (stratyfikacyjny), procesy demograficzne oraz instytucje społeczne ulegające zmianie lub kumulacji (władza, nauka);
zmiany środowiska naturalnego wywołujące zmiany w gospodarce, które pociągają za sobą zmiany społeczne;
zmiany kulturowe polegające na zmianie przekonań porządkujących (idei);
działalność jednostek wybitnych, instytucji lub ruchów społecznych.
Zmiana w ujęciu linearnym zakłada rozwój społeczności, polegający na przechodzeniu przez dokładnie ustanowione stadia rozwoju. Wynikają one ze zmienności warunków demograficznych, kulturowych, gospodarczych czy środowiskowych. Idea zmiany linearnej, wyrosła na gruncie teorii Darwina o przystosowaniu gatunku do warunków środowiska naturalnego, rozwinięta została w paradygmacie modernizacyjnym. Zakłada, że nadejście kolejnego stadium rozwojowego warunkowane jest koniecznością przystosowania się zarówno elementów kulturowych, świadomościowych, jak i organizacyjnych do nowych warunków społeczno‑gospodarczych. Zasadniczym elementem rozwoju w tym ujęciu staje się zatem cywilizacja techniczna, której rozwój przekształca wzory kulturowe, osobowościowe, i organizacyjne. Wzrost potencjału technologicznego skutkuje bowiem zmianami demograficznymi (eksplozja demograficzna), zmianami świadomościowymi (wzrost aspiracji jednostek) oraz strukturalnymi (pogłębiająca się specjalizacja zawodowa). Wszystkie te elementy przyczyniają się do powstania nowego ładu kulturowego oraz nowego sposobu organizacji struktur władzy.
Modernizacja systemu politycznego jest zatem odpowiedzią na coraz większe zróżnicowanie się potrzeb (funkcji) społeczeństwaspołeczeństwa. Zmiana w ujęciu cyklicznym zakłada zastępowalność jednego porządku społecznego drugim, przy czym każdy z następujących po sobie cyklów bywa strukturalnie odmienny, lecz niekoniecznie wykluczający się nawzajem).
W ujęciu cyklicznym następująca zmiana sposobu organizacji struktury społecznej czy systemu politycznego wynika z nieuniknionej deprecjacji każdego elementu systemu społecznego. W początkowej fazie, kiedy nowy porządek zastępuje stary, działa on skuteczniej, jednakże z czasem ulega degradacji, a jego funkcjonalność staje się wątpliwa. W takiej sytuacji następuje powrót do „starych” sposobów organizacji, które z czasem znowu stają się mniej użyteczne i wartościowe dla zbiorowości. Tak Pareto opisywał proces krążenia elit, a Spencer – zmianę systemów sprawowania władzy. Zdaniem tego ostatniego, społeczeństwa nieustannie zmieniają wewnętrzną organizację z systemu militarnego (scentralizowanego) na system industrialny (zdemokratyzowany). Z tym że żywotność każdego z tych systemów jest ograniczona, a zmiana w kierunku większej centralizacji systemu władzy występuje szczególnie w sytuacji zagrożenia bezpieczeństwa całej zbiorowości.
W ujęciu dialektycznym cykliczność zmiany społecznej i politycznej uzupełniona jest wizją ciągłej walki przeciwieństw będących nieodłącznym elementem każdej materii – także społecznej (Hegel, Marks). Każda teza, każdy element społeczny czy każda idea mają swoje zaprzeczenie, a w każdym porządku społecznym zasiane jest ziarno ich rozkładu. Cecha ta jest niemożliwa do zniesienia, co powoduje, że rozwojowi systemu społecznego (w tym politycznego) stale towarzyszy zagrożenie zniesienia przez swoje przeciwieństwo.
Socjologia życia publicznegoW kontekście teorii zmiany dialektycznej warto również wspomnieć o sformułowanym przez Marksa rewolucyjnym paradygmacie rozwoju społecznego, zgodnie z którym może się on dokonać jedynie poprzez gwałtowne rozwiązanie sprzeczności (konfliktu) między starym a nowym. Nieodzowność rewolucji w wizji marksistowskiej stała się podstawą do analizy procesu dziejowego w kontekście teorii zmiany radykalnej. Teoria ta skupia się na szczególnym aspekcie procesu dziejowego, a mianowicie na procesie demokratyzacji. Wychodząc od założenia Marksa o nieodzowności zmiany rewolucyjnej, dokonano rozróżnienia między pojęciem rewolucji oraz zmiany radykalnej. Nie ulega bowiem wątpliwości, że przejście do modelu społeczeństwa nowoczesnego (a potem do modelu późnej nowoczesności), zawarte w teorii modernizacji, wiąże się z procesem przechodzenia od systemu autorytarnego do systemu demokratycznego. Tym niemniej trzeba zauważyć, że w wielu przypadkach przejście to nie ma charakteru rewolucyjnego, a raczej dokonuje się drogą powolnej ewolucji. Z drugiej strony wiele owych przemian nie ma charakteru ewolucyjnego z uwagi na to, że dokonuje się zazwyczaj w znacznym tempie, ale każdorazowo ma cechy zmiany radykalnej w tym sensie, że skutkuje całkowitym zastąpieniem starego ustroju nowym.
Źródło: Edmund Wnuk-Lipiński, Socjologia życia publicznego, Warszawa 2008, s. 20.
Zaistniała zatem potrzeba zdefiniowania pojęcia rewolucji, zmiany radykalnej (na polskim gruncie używa się pojęcia transformacji systemowej) oraz ustalenia warunków, w których zmiana radykalna może przerodzić się w rewolucję.
Zmiana radykalna a rewolucja
W socjologii zmianę radykalną definiuje się jako zmianę porządku społecznego mającą gwałtowny (szybki) przebieg, często nawet powszechnej mobilizacji mas, pozbawioną jednak przemocy. Rewolucją zaś nazywamy typ zmiany radykalnej o przebiegu gwałtownym, często krwawym, przy aktywnym uczestnictwie większości społeczeństwa. W takim ujęciu rewolucja jest zatem zmianą na tyle spektakularną, że pozostawia w pamięci zbiorowej wyraźną linię oddzielającą stary i nowy porządek. Zmiana radykalna zaś, mimo że zostaje szybko przeprowadzona, miewa charakter gabinetowy lub angażuje niewielką, zorganizowaną w strukturach opozycyjnych, część społeczeństwa. Zmiana radykalna może odbyć się bez struktur opozycyjnych, bez barykad i sztandarów, rewolucja wymaga minimum kilku aktorów. Rewolucja wybucha, gdy masy są zmobilizowane przez kontrelity. Jeśli masy nie są w stanie wyłonić swoich elit lub też nie są one zdolne do mobilizacji mas, mamy do czynienia najwyżej z rebelią, którą prędzej czy później zduszą elity panujące. Jednakże gdy dojdzie do krystalizacji wszystkich podmiotów, wybucha zdarzenie, które ma swój oddźwięk w skali globalnej.
Rewolucja to wydarzenie wyjątkowe – gdy wybucha, trudno przewidzieć jej przebieg i skutki. Nie da się jej ani dokładnie przewidzieć, ani tym bardziej kontrolować. Na mocy swej definicji przebiega poza ustalonym porządkiem społecznym, a jednocześnie niemal „w biegu” tworzy nowy. Biorąc pod uwagę te cechy, socjologia stara się dać odpowiedź na pytania o warunki i przyczyny wybuchu zmiany rewolucyjnej.
Podstawową teorię wyjaśniającą groźbę wybuchu rewolucji sformułował Karol Marks. Twierdził, że jedynym i zasadniczym warunkiem wybuchu rewolucji jest ucisk nielicznych klas dominujących nad liczną klasą wyzyskiwaną. Marks nie starał się określić dokładnego rozmiaru owego „ucisku”, starał się natomiast zwrócić uwagę, że niesprawiedliwe warunki wyzysku prowadzą do zmian świadomości klasy wyzyskiwanej. W ujęciu Marksa rewolucja jest „odruchem desperacji” klasy, która z uwagi na swoją żałosną pozycję społeczną „nie ma już nic do stracenia”. Uczony uważał, że tam, gdzie istnieją niesprawiedliwe nierówności społeczne (w zasadzie w każdym systemie zmieniają się tylko klasy uciskane), dojdzie w końcu do rewolucji zmierzającej do zniesienia owych dysproporcji.
Alternatywną tezę stawia Alexis de Tocqueville, wskazując na takie systemy społeczne, które od wieków opierały się na wyzysku jednych klas przez drugie przy stosunkowej bierności warstw uciskanych. Rewolucje jego zdaniem wybuchają nie wtedy, gdy system zbudowany jest na wyzysku większości przez mniejszość, ale wtedy, gdy rządząca większość dopuści możliwość nieznacznej choćby poprawy losu wyzyskiwanej większości.
Francuzom ich położenie wydawało się tym bardziej nieznośne, im bardziej się poprawiało (…). Rewolucja nie zawsze wybucha wtedy, kiedy tym, którym było źle, zaczyna być jeszcze gorzej. Najczęściej dzieje się tak, że lud, który bez skargi, jakby obojętnie, znosił najuciążliwsze prawa – odrzuca je gwałtownie, kiedy ciężar ich nieco zelżeje. Ustrój, który rewolucja obala, bywa niemal zawsze lepszy od tego, który go bezpośrednio poprzedzał, a doświadczenie uczy, że najniebezpieczniejszą chwilą dla złego rządu bywa zwykle ta, w której zaczyna on wprowadzać reformy. Jedynie wielki osobisty geniusz po ulżeniu losowi swoich poddanych po długim czasie ucisku może ocalić władzę. Zło, które ludzie znosili cierpliwie jako nieuniknione, wydaje się nieznośne z chwilą, gdy w umysłach zaświta myśl, że można się spod niego wyłamać. Jakby każde usunięte wówczas nadużycie tym wyraźniej pozwalało dostrzec pozostałe, potęgując jeszcze bardziej wrażenie ich dokuczliwości. Zło stało się mniejsze, to prawda, ale pogłębiła się wrażliwość na zło.
Źródło: Alexis de Tocqueville. Cytat za: Edmund Wnuk-Lipiński, Socjologia życia publicznego, Warszawa 2008, s. 25.
U schyłku XX w. charakter zmiany radykalnej miała większość „rewolucji demokratycznych”, jednakże rewolucje i groźba ich wybuchu stanowią nieustanny obszar poszukiwań teoretycznych.
Słownik
grupa jednostek o tożsamości zbiorowej, której towarzyszą kontakty, interakcje i stosunki społeczne w jej obrębie, częstsze i bardziej intensywne niż z osobami z zewnątrz; zbiorowość ludzi (co najmniej trzy osoby), pomiędzy którymi występuje więź, a powiązane w obrębie grupy role służą realizacji wspólnych celów
zasada kierująca zachowaniem ludzi, w myśl której należy odwzajemnić się osobie, która nas czymś obdarowała lub coś dla nas uczyniła; respektowanie tej reguły jest warunkiem tworzenia więzi społecznej; jest to reguła wiążąca obie strony relacji: ktoś, kto otrzymał dobro, powinien się zrewanżować, a ktoś, kto je wyświadczył, ma prawo oczekiwać rewanżu; jest to reguła głęboko zakorzeniona w ludzkim postępowaniu, przyswajana na wczesnym etapie socjalizacji
względnie trwałe, spójne oczekiwania, jakie wobec podejmującego rolę członka ma zbiorowość społeczna
na gruncie socjologicznym pojmowane jest jako najszersza zbiorowość społeczna, w której skład wchodzą wielostopniowe struktury, grupy, kręgi i inne postaci zbiorowości, są one układami zamkniętymi, posiadającymi określony typ odrębności