W układzie rozrodczym kobiety dochodzi do szeregu cyklicznych zmian hormonalnych, morfologicznych oraz fizjologicznych mających na celu przygotowanie jej organizmu do zapłodnienia i ciąży. Pełny zespół tych zmian powtarza się u większości kobiet co ok. 28 dni (z wahaniem do kilku dni) i nosi nazwę cyklu miesiączkowegocykl miesiączkowycyklu miesiączkowego. Podstawowymi zjawiskami zachodzącymi podczas jednego cyklu są owulacjaowulacjaowulacja, czyli uwolnienie komórki jajowej do zapłodnienia, oraz przygotowanie błony śluzowej macicy do ewentualnego zagnieżdżenia się zapłodnionej komórki jajowej.

Produkcja komórek jajowych w jajnikach to oogeneza. W trakcie tego procesu wzrastające oogoniaoogoniumoogonia (pierwotne komórki płciowe pochodzące z komórek nabłonka jajnika) przekształcają się w oocytyoocytoocyty I rzędu. Wskutek pierwszego podziału mejotycznego oocytu I rzędu powstają oocyt II rzędu i pierwsze ciałko kierunkowe. Owulacji podlega oocyt II rzędu, a drugi podział mejotyczny zostaje dokończony dopiero po zapłodnieniu.

Oogeneza przebiega w kilku etapach:

1. Mitotyczny podział diploidalnych oogonii, które prowadzą do powstania diploidalnych oocytów I rzędu.

2. Pierwszy podział redukcyjny (mejotyczny) oocytów I rzędu, który zatrzymuje się na etapie profazy mejozy I – ten stan trwa aż do osiągnięcia dojrzałości płciowej; wtedy w cyklu miesiączkowym dochodzi do kolejnego podziału.

3. Drugi podział redukcyjny oocytu I rzędu, w wyniku którego powstaje oocyt II rzędu (w trakcie cyklu miesiączkowego) – rozwój tego stadium zatrzymuje się na etapie metafazy mejozy II, a zakończy się tylko wtedy, gdy dojdzie do zapłodnienia.

Około 5 miesiąca życia płodowego w wyniku podziałów mitotycznych powstaje maksymalna liczba oogoniów – ok. 7 mln. Od tej pory powoli się ona zmniejsza na skutek stopniowego obumierania komórek płciowych. U narodzonej dziewczynki w każdym z jajników obecnych jest ok. 2 mln przyszłych komórek rozrodczych (oocytów I rzędu na etapie profazy I). U dziewczynki wchodzącej w okres dojrzałości płciowej jest już tylko ok. 4000 niedojrzałych komórek jajowych (oocytów I rzędu podlegających dalszym podziałom redukcyjnym). Z tego powstanie i uwolni się ok. 450 komórek rozrodczych (najczęściej jedna komórka jajowa raz w miesiącu, naprzemiennie w każdym z jajników).

W trakcie powstawania oocytu II rzędu zachodzi szereg zmian w obrębie warstwy korowej jajnika. Znajdują się tu pęcherzyki jajnikowe wielkości wiśni, będące w różnych okresach rozwojowych. Tworzą je komórki pęcherzykowe ułożone w wielowarstwową błonę otaczającą dojrzewające jajo. Każdy pęcherzyk zawiera jedną komórkę jajową. Komórki pęcherzykowe produkują ciecz stopniowo wypełniającą wnętrze dojrzewającego pęcherzyka. W płynie tym obecny jest hormon folikulina, który odpowiada za rozrost błony śluzowej i przekrwienie ściany macicy.

Pęcherzyk jajnikowy otoczony wielowarstwową błoną i wypełniony płynem, w którym zawieszona jest dojrzewająca komórka jajowa (oocyt II rzędu na etapie metafazy mejozy II), nosi nazwę pęcherzyka Graafa. Dojrzewa on w ciągu 14 dni i powoli przesuwa się ku powierzchni jajnika, tworząc w nim charakterystyczne uwypuklenie.

Pod wpływem ciśnienia, jakie na ściany pęcherzyka wywiera gromadzący się w nim płyn, następuje rozerwanie wielowarstwowej błony. Z pękniętego pęcherzyka do jamy otrzewnej wydostaje się ciecz, a wraz z nią oocyt II rzędu. Strzępki lejka jajowodu wychwytują uwolnioną komórkę, a ruchy rzęsek nabłonka wyścielającego światło jajowodu oraz skurcze ścian jego mięśniówki przesuwają jajo w kierunku macicy. Wędrówka przez jajowód trwa 3–4 dni. 

Wydalanie komórki jajowej (oocytu II rzędu) z pękniętego pęcherzyka Graafa to proces zwany owulacjąowulacjaowulacją (jajeczkowania).

Uwolniona komórka jajowa jest największą komórką organizmu, o średnicy ok. 0,12 mm. Otoczona jest podwójnymi osłonkami: cienką osłonką przejrzystą oraz wielowarstwowym wieńcem promienistym. Po 8–18 godz. od owulacji osłonki otaczające jajo degenerują i w ten sposób komórka jajowa traci zdolność do zapłodnienia.

Pęcherzyk, z którego została uwolniona komórka jajowa, wypełnia się krwią pochodzącą z pękniętych naczyń krwionośnych, a komórki pęcherzykowe wypełniają się żółtym barwnikiem. Tak powstały twór nosi nazwę ciałka żółtegociałko żółteciałka żółtego, które produkując progesteron, przygotowuje błonę śluzową macicy do przyjęcia i zagnieżdżenia się zarodka.

Dalsze losy ciałka żółtego zależą od tego, czy komórka jajowa połączy się z plemnikiem w górnej części jajowodu, czyli ulegnie zapłodnieniu, czy też nie. Gdy dojdzie do zapłodnienia, ciałko żółte przeistacza się w ciałko żółte ciążowe, którego czynność wydzielnicza jest niezbędna do prawidłowego przebiegu i rozwoju ciąży. W 14‑18 tygodniu ciąży wytwarzanie progesteronu całkowicie przejmuje łożysko.

Natomiast jeśli nie dojdzie do zapłodnienia, komórka żeńska wraz z krwią i złuszczoną błoną śluzową macicy wydalana jest poza ustrój. Wówczas ciałko żółte, zwane teraz ciałkiem miesiączkowym, stopniowo traci czynność wydzielniczą i zanika.

Słownik