Susza

Susza jest naturalnym procesem, który w każdej chwili, gdzieś na Ziemi występuje. Czy jednak zawsze, widząc pozbawione wody krajobrazy, mamy do czynienia z suszą?  Okazuje się, że pojęcie to nie jest wcale tak jednoznaczne, jak mogłoby się wydawać. Przyjmuje się, że susza to okres, w którym występuje brak opadów atmosferycznych lub ich niedobór, w porównaniu ze średnimi wartościami charakterystycznymi dla wielolecia. Długotrwały deficyt opadów może niekiedy prowadzić nawet do wyczerpania zasobów wodnych dorzecza. W różnych rejonach świata susza ma jednak różne oblicza. W strefach suchych klimatów, np. klimatu podrównikowego, dla którego charakterystyczne jest występowanie pory deszczowej i suchej, może pojawić się po długim, kilkumiesięcznym okresie bezopadowym, natomiast w klimacie równikowym wilgotnym zapoczątkowuje ją już kilkutygodniowy brak opadów. Dla mieszkańców Iquique, miasta w północnym Chile, leżącego na zachód od Pustyni Atakama, gdzie roczna suma opadów atmosferycznych nie przekracza 1 mm, a ostatnie, większe opady wystąpiły w  pierwszych latach XX wieku, susza ma więc inny wymiar niż np. dla mieszkańców López de Micay, miasta w Kolumbii, gdzie roczna suma opadów sięga 13 tys. mm. Z tego względu analizując występowanie suszy na świecie konieczne jest rozróżnienie stanu suszy, która ma charakter przejściowy, od stanu suchości środowiska występującego w sposób ciągły.

RgSZR5kMG2cQQ1
Spękana gleba – charakterystyczny objaw suszy.
Źródło: Licencja Pixabay, https://pixabay.com/pl/service/terms/#license, dostępny w internecie: www.pixabay.com.

Występowanie suszy związane jest na ogół z długotrwałą, antycyklonalną (wyżową) cyrkulacją powietrza, charakterystyczną dla klimatu panującego w danej strefie albo związaną z anomaliami pogodowymi.

Deficyt opadów występuje np. w klimacie podrównikowym charakteryzującym się cyklicznym występowaniem pory suchej i pory wilgotnej. Może pojawiać się także  w granicach innych stref klimatycznych, również tych wilgotnych, na obszarach o szczególnym położeniu terenowym. Dzieje się tak choćby w strefie wpływu zimnych prądów morskich (zachodnie wybrzeże Chile, pustynia Atakama) lub na terenach położonych w cieniu opadowym wielkich pasm górskich (Azja Środkowa, Pustynia Gobi, półpustynne stepy Mongolii). W obszarach tych okresowy lub trwały niedobór wody jest stałą cechą, a więc nie występuje tu susza, tylko suchość środowiska. Natomiast przyczyną susz mogą być coraz częściej występujące anomalie pogodowe i związane z nimi obniżone sumy opadów. Jednym ze zjawisk, które owe anomalie powoduje jest zjawisko El NiñoEl NiñoEl Niño, wywołujące susze np. w zwykle wilgotnych rejonach Azji południowo‑wschodniej, północnej i południowej Australii, a nawet wschodniej Tasmanii.

Susza postępuje powoli, obejmuje obszary o powierzchni od kilku tysięcy kilometrów kwadratowych do dużych części kontynentu i może trwać od tygodni do wielu lat. Dlatego tak trudno jest jednoznacznie określić jej początek i koniec. Zwykle zaczyna się po długim okresie niedoboru opadów, występującym w połączeniu ze zwiększonym parowaniem z powodu wysokich temperatur. To z kolei powoduje zmniejszenie dostępności wody w glebie oraz prowadzi do obniżenia poziomu wód gruntowych i rzek w wyniku zmniejszonego zasilania.

Wyróżnia się trzy, następujące po sobie rodzaje suszy:

  • susza atmosferyczna (meteorologiczna), powodowana przez długotrwały brak lub niedobór opadów, któremu towarzyszy wysoka temperatura powietrza oraz mała wilgotność; występowaniu suszy atmosferycznej sprzyja napływ ciepłych i suchych mas powietrza, charakterystyczny dla wyżowej cyrkulacji atmosferycznej; susza atmosferyczna może trwać od kilku miesięcy do nawet lat;

  • susza glebowa, wywołana przez niedostateczną zawartość wody w gruncie przy jednoczesnym dużym parowaniu (ewapotranspiracjiewapotranspiracjaewapotranspiracji), co prowadzi m.in. do wysychania i pękania gleby oraz nasilenia erozji wietrznejerozja wietrznaerozji wietrznej; w tych warunkach wilgotność gleby jest niewystarczająca do zaspokojenia potrzeb wodnych roślin, a tym samym utrudnia prowadzenie gospodarki rolnej;

  • susza hydrologiczna, objawiająca się zmniejszeniem zasobów wód powierzchniowych i podziemnych wskutek ograniczonego zasilania; występuje w okresie, gdy przepływy wód w rzekach spadają poniżej wartości średnich, wywołuje także znaczne obniżenie poziomu zalegania wód podziemnych, a w skrajnych przypadkach prowadzi do wyczerpania ich zasobów.

RS4mYyBX1zkVu
Fazy rozwoju suszy.
Źródło: Instytut Meteorologi i Gospodarki Wodnej - Państwowy Instytut Badawczy
Opracowanie na podstawie – Stahl K., Hydrological Drought – a study across Europe, PhD Thesis Albert-Ludwigs Universitaet Freiburg, "Freiburger Schriften zur Hydrologie" no 15, Freiburg, Germany 2001, dostępny w internecie: http://posucha.imgw.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=3&Itemid=37.

Monitorowaniem suszy na świecie zajmuje się wiele organizacji. Jedną z nich jest Organizacja Narodów Zjednoczonych do spraw Wyżywienia i Rolnictwa (ang. Food and Agriculture Organization of the United Nations, FAO), która publikuje aktualne (10‑dniowe), miesięczne, roczne i wieloletnie raporty i mapy suszy. Podobną działalnością zajmuje się Globalny Monitoring Suszy (ang. Global Drought Monitor). W Polsce monitoring suszy prowadzi Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa - Państwowy Instytut Badawczy (IUNG‑PIB), w którym został utworzony System Monitoringu Suszy Rolniczej w Polsce (SMSR).

R19O0V6rpzmj31
Na mapie zaznaczono obszary występowania suszy o bardzo dużej i dużej intensywności. Głównymi rejonami występowania suszy na świecie są: środkowa Azja, zachodnia część Indii, wschodnia Australia, pas Sahelu w Afryce, Wielkie Równiny biegnące z południa na północ przez USA oraz Kanadę, w Azji - wschodnie Chiny, w Europie - obszary leżące w basenie Morza Śródziemnego.
Częstotliwość występowania na świecie suszy o bardzo dużej i dużej intensywności (obejmującej powyżej 30% obszarów uprawnych) w latach 1984-2017.
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., CC BY-NC-SA 3.0 IGO; https://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/3.0/igo
Na podstawie – FAO (zmieniona legenda), CC BY-NC-SA 3.0 IGO; https://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/3.0/igo, dostępny w internecie: http://www.fao.org/giews/earthobservation/asis/data/ref/PEy_ASy_c1_s1_g2_t30.png.

Głównymi rejonami występowania suszy na świecie w ostatnich kilkudziesięciu latach są obszary stepów środkowej Azji, zachodnia część Półwyspu Indyjskiego, wschodnia część Australii, pas Sahelu w Afryce, Wielkie Równiny w Ameryce Północnej i lessowe wyżyny we wschodnich Chinach. Coraz częściej okresy suszy występują także w Europie, zwłaszcza w basenie Morza Śródziemnego.

R1LAecTKXPwoD
Częstotliwość występowania w Polsce suszy o bardzo dużej i dużej intensywności (obejmującej powyżej 30% obszarów uprawnych) w latach 1984-2017.
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., CC BY-NC-SA 3.0 IGO; https://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/3.0/igo
Na podstawie – FAO (zmieniona legenda), CC BY-NC-SA 3.0 IGO; https://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/3.0/igo, dostępny w internecie: http://www.fao.org/giews/earthobservation/country/show_img.jsp?img=/giews/earthobservation/asis/data/country/POL/PHE/HIS/PEy_ASy_c1_s1_g2_t30.png.

W Polsce w ostatnich kilkudziesięciu latach intensywne susze wystąpiły w Wielkopolsce, południowej części Kujaw i na Dolnym Śląsku. Są to rejony o niekorzystnym klimatycznym bilansie wodnym, charakteryzujące się niedoborem zasobów wodnych.

Skutki suszy

Skutki suszy można podzielić na środowiskowe, ekonomiczne i społeczne.

Do najważniejszych skutków środowiskowych należą m.in.:

  • obniżenie poziomu wód powierzchniowych i podziemnych oraz zmniejszenie przepływu w rzekach,

  • wysychanie mokradeł,

  • wzrost zasolenia i zanieczyszczenia wód powierzchniowych,

  • katastrofalne pożary,

  • degradacja licznych ekosystemów będących siedliskami wielu gatunków roślin i zwierząt,

  • obniżenie różnorodności biologicznej,

  • zwiększenie intensywności erozji wietrznej (deflacji),

  • występowanie burz pyłowych,

  • wzrost intensywności procesów pustynnienia.

Skutki ekonomiczne obejmują m.in.:

  • spadek produkcji rolnej i leśnej,

  • wzrost kosztów produkcji żywności,

  • spadek dochodów z turystyki wodnej, transportu wodnego i żeglugi śródlądowej,

  • obniżenie poziomu produkcji energii w elektrowniach wodnych,

  • problemy z zaopatrzeniem w wodę sektora energetycznego i procesów technologicznych w hutnictwie, górnictwie, przemyśle chemicznym, papierniczym, drzewnym, spożywczym itp.,

  • zakłócenia w dostawach wody dla gospodarki komunalnej.

Koszty społeczne polegają m.in. na:

  • występowaniu głodu i niedożywienia w strefach dotkniętych przez długotrwałe susze,

  • negatywnym wpływie na zdrowie ludzi bezpośrednio narażonych na to zjawisko,

  • ograniczeniu zaopatrzenia w wodę,

  • zwiększeniu zasolenia i zanieczyszczenia wód, powietrza, gleby,

  • wysokich kosztach żywności,

  • wzroście ubóstwa,

  • migracjach ekologicznych i ekonomicznych z obszarów wiejskich do miast,

  • konfliktach zbrojnych o dostęp do zasobów, głównie wody.

Pustynnienie

Ze zjawiskiem suszy powiązane jest zjawisko pustynnienia. Polega ono na rozszerzaniu zasięgu pustyń na obszary, gdzie nie istniały one w czasach historycznych. Konwencja Narodów Zjednoczonych w sprawie zwalczania pustynnienia w państwach dotkniętych poważnymi suszami i/lub pustynnieniem, zwłaszcza w Afryce, sporządzona w Paryżu dnia 17 czerwca 1994 r., definiuje pustynnienie jako …degradację ziemi na suchych, półsuchych i okresowo suchych obszarach wynikającą z różnych czynników, w tym zmienności klimatu i działalności człowieka….

Pustynnienie jest powszechnie uważane za jeden z najpoważniejszych, globalnych problemów środowiskowych. Problemy pustynnienia dotyczą już ponad 1 mld ludzi. Każdego roku prawie 6 mln ha ziemi uprawnej zamienia się w pustynię. Suche tereny, z którymi związane jest ryzyko pustynnienia lub które już pustynnieniu uległy zajmują na Ziemi, wg danych Center for International Earth Science Information Network (CIESIN) Columbia University, powierzchnię 61,5 mln kmIndeks górny 2, z czego tereny zdegradowane wskutek pustynnienia stanowią 69,5%. Wśród nich:

  • zdegradowane tereny nawadniane – 4,9%,

  • zdegradowane pastwiska (degradacja gleby i roślinności) - 14,6%,

  • zdegradowane pastwiska (głównie degradacja roślinności) – 50,0%.

R1Y0GK7oAyvUM1
Proces pustynnienia – wyspa Lobos w archipelagu Wysp Kanaryjskich.
Źródło: Autor Federico Del Bene (delbene) - Praca własna, Domena publiczna, dostępny w internecie: https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=2357686.

Czynnikiem sprzyjającym pustynnieniu jest częste występowanie susz. Prowadzone badania wskazują, że zmiany klimatu objawiające się wzrostem temperatury powietrza mogą zwiększyć ekspansję pustyń nawet o 20%. Jednak w odróżnieniu od zjawiska suszy pustynnienie w znacznie większym stopniu jest powiązane z działalnością człowieka. Rozprzestrzenianiu pustyń sprzyjają bowiem niekorzystne skutki działań związanych z gospodarczym wykorzystaniem terenu, zwłaszcza z rolnictwem na obszarach półpustyń i w obrębie formacji trawiastych. Przyczynia się do tego m.in.:

  • gwałtowny przyrost liczby ludności,

  • rolnictwo pasterskie i związany z nim nadmierny wypas zwierząt,

  • niszczenie naturalnej roślinności,

  • wycinanie lasów (np. w celu pozyskania drewna opałowego),

  • zmiana suchych łąk w pola uprawne,

  • zaorywanie stepów,

  • zajmowanie pod uprawę zbyt nachylonych stoków,

  • zasolenie gleb nawadnianych,

  • odchodzenie od tradycyjnych technik uprawy na rzecz rolnictwa towarowego.

Wszystkie te i wiele innych działań powodują degradację gleb i gruntów, zwłaszcza w strefach klimatów suchych. Częstymi objawami degradacji są przesuszenie, zasolenie i zanieczyszczenie gleb, zmiana ich struktury oraz nasilenie erozji wietrznej. W efekcie tych procesów gleba zmienia swe właściwości fizyczne i chemiczne, a w konsekwencji traci, zdolność produkcji biomasy, przekształcając się w obszar pustynny.

R1ReH4bEkAJoR
Pustynie i obszary zagrożone pustynnieniem na świecie.
Źródło: Repetytorium PWN.

W świetle raportów FAO i UNESCO, kontynentem w największym stopniu dotkniętym procesami pustynnienia jest Afryka. Aktualnie blisko 60% powierzchni stanowią pustynie oraz gleby przesuszone w stopniu uniemożliwiającym trwałą wegetację roślinności. Szacuje się, że około 75% terenów rolniczych uległo już degradacji i podlega aktywnym procesom pustynnienia. Są one zwłaszcza zaawansowane w pasie Sahelu.

R1AO6O9jpvmhx1
Położenie pasa Sahelu.
Źródło: Autor Munion - Natural Earth Data>--> ArcMap --> Illustrator & Photoshop, CC BY-SA 3.0, https://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0, dostępny w internecie: https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=42808152.

Sahel to pas suchej sawanny o szerokości średnio 500 km biegnący w poprzek Afryki z zachodu na wschód. Od północy graniczy z Saharą, a od południa z sawanną leśną. Występuje tu 3‑miesięczna pora deszczowa, 9‑miesięczna pora sucha oraz wysokie temperatury powietrza 20‑35 stopni Celsjusza. Gleby na tym terenie uległy silnej degradacji spowodowanej przez intensywną działalność gospodarczą będącą wynikiem eksplozji demograficznej (wycinanie drzew na opał, zbyt intensywny wypas bydła, rabunkowa eksploatacja zasobów wodnych) oraz wielkie susze, które wystąpiły w latach 60. XX wieku i z niewielkimi przerwami utrzymywały się przez następne dziesięciolecia. O skali procesów pustynnienia świadczy fakt, że w tym czasie zasięg Sahary na długości 6000 km przesunął się o 100–150 km na południe (od 1900 roku o 250 km). Dziś w strefie Sahelu około 50% gruntów rolnych utraciło produktywność z powodu degradacji, a około 80% pastwisk wykazuje jej oznaki. Pustynnienie, degradacja ziemi i susze są najważniejszą przyczyną migracji ludności, która według szacunków objęła już ponad 60 mln osób przemieszczających się ze strefy subsaharyjskiej w kierunku Afryki Północnej i Europy. W perspektywie 2045 roku liczba ta może sięgnąć 135 mln.

RXcRBM7f9VkDy1
Krajobraz Sahelu, Mali.
Źródło: Autor Ferdinand Reus z Arnhem, Holandia - The village of Telly, CC BY-SA 2.0, https://creativecommons.org/licenses/by-sa/2.0, dostępny w internecie: https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=4760718.

Na obszarze Azji blisko 40% gleb uprawnych znajduje się na różnych etapach pustynnienia, zwłaszcza w pasie ciągnącym się od wybrzeży Morza Śródziemnego przez Wyżynę Irańską do masywów górskich Hindukuszu i Himalajów oraz od Wyżyny Turgajskiej i Pogórza Kazachskiego po Ałtaj i dalej, na wschód, aż do wybrzeży Oceanu Spokojnego. Terenem, gdzie procesy pustynnienia występują szczególnie intensywnie jest Pustynia Gobi, uważana obecnie za najbardziej ekspansywną pustynię na świecie. Według szacunków zwiększa ona swój zasięg na obszarze Chin i Mongolii o około 3600 kmIndeks górny 2 rocznie. Jedną z głównych przyczyn tego stanu jest nadmierny wypas, powodujący odsłonięcie powierzchni gleby i uruchomienie procesów erozji.

W Europie obszarem najbardziej zagrożonym pustynnieniem jest strefa basenu Morza Śródziemnego, w której często występują susze. Procesów pustynnienia tych terenów nie można jednak łączyć tylko z niekorzystnymi cechami klimatu, ale także (a może przede wszystkim) ze zbyt intensywnymi metodami uprawy rolniczej. Pustynnienie, susze i następująca w ich wyniku degradacja gleb, są także problemem Europy Środkowej i Wschodniej. Dotyczy to zwłaszcza obszarów położonych wzdłuż północno‑zachodniego wybrzeża Morza Czarnego i Kaspijskiego.

R1FHk0vWdRblS
Podatność na procesy pustynnienia Europy Południowej. Na podstawie www.eea.europa.eu.
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., CC BY-SA 3.0, https://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/
Na podstawie – European Environment Agency (EEA), https://www.eea.europa.eu/legal/copyright, dostępny w internecie: https://www.eea.europa.eu/data-and-maps/figures/sensitivity-to-desertification-index-map.

W Ameryce Północnej zagrożone pustynnieniem są przede wszystkim Wielkie Równiny oraz Wielka Kotlina, wyżynno‑górzysty obszar obejmujący część Kordylierów. Problem ten dotyczy również Karaibów, a zwłaszcza ich wschodnich wysp.

R18kw0gx6893i
Obszar o wysokiej podatności na pustynnienie, Alentejo, Portugalia.
Źródło: Autor Hugo Cadavez z Maia, Portugalia - Alentejo 2012-09-16 020, CC BY 2.0, https://creativecommons.org/licenses/by/2.0, dostępny w internecie: https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=21597821.

W Polsce procesy pustynnienia w rozumieniu wspomnianej powyżej Konwencji ONZ nie występują. Natomiast stwierdza się znaczne przesuszenie gleb występujące na około 20% powierzchni kraju, głównie w Wielkopolsce i na Kujawach określane mianem stepowieniastepowieniestepowienia.

Ciekawostka

W 2018 roku ukazała się nowa wersja „Światowego atlasu procesu pustynnienia”, która zawiera opartą na danych naukowych ocenę tego procesu. Z danych zamieszczonych w Atlasie wynika, że wzrost ludności i zmiany w strukturze konsumpcji są obok suszy główną przyczyna degradacji gleb i gruntów na Ziemi. Rocznie na świecie degradacji ulega obszar o powierzchni równej połowie obszaru Unii Europejskiej (4,18 mln km²), a większość tych terenów znajduje się w Afryce i Azji. Szacuje się, że degradacja gruntów i zmiana klimatu spowodują spadek zbiorów roślin uprawnych o około 10 proc. do 2050 r. W dużej mierze będzie to dotyczyć Indii, Chin i Afryki Subsaharyjskiej, gdzie degradacja gleby może zmniejszyć zbiory o połowę. Z publikacją możesz zapoznać się na stronie https://wad.jrc.ec.europa.eu/atlas.

Przeciwdziałanie procesom pustynnienia

Procesom pustynnienia można przeciwdziałać, chociaż skala podejmowanych działań ciągle jest niewystarczająca. Podstawowe znaczenie ma w tym przypadku zalesianie, zwiększające retencję wodną gruntu i ograniczające straty gleby wskutek erozji. Przydatne jest także tworzenie w tym celu pasów zadrzewień i zakrzewień lub specjalnych ogrodzeń z drewna, a także wprowadzanie roślinności w dolinach rzek okresowych.

RUXXkJueidaAO1
Pasy roślinności powstrzymujące transport piasku.
Źródło: Autor Serguei S. Dukachev - Praca własna, CC BY-SA 3.0, https://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0, dostępny w internecie: https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=8047183.

Przede wszystkim jednak niezbędne jest stosowanie odpowiednich metod i technik uprawy ziemi i prowadzenia hodowli. Ich nadrzędnym celem jest zaopatrzenie w wodę oraz stabilizacja i odpowiednie nawożenie gleby. Służyć temu może odpowiednio prowadzone nawadnianie ograniczające ryzyko zasolenia gleb, ograniczenie liczebności wypasanych zwierząt i rotacyjne wykorzystywanie pastwisk. Wszystkie te działania nie przyniosą jednak spodziewanego rezultatu, jeżeli nie będą wspomagane ekonomiczną pomocą dla krajów, w których procesy suszy i pustynnienia stanowią zagrożenie dla gospodarki. W 1995 roku Organizacja Narodów Zjednoczonych ustanowiła 17 czerwca Światowym Dniem Przeciwdziałania Pustynnieniu i Suszy.

RduQD7aJgL9FA
Ogrodzenia powstrzymujące erozję gruntu, Maroko.
Źródło: Autor Anderson sady - Praca własna, CC BY-SA 3.0, https://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0, dostępny w internecie: https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=40603774.
Ciekawostka

Podczas zorganizowanego w 2005 roku szczytu Wspólnoty Państw Sahelu i Sahary powstała koncepcja utworzenia do 2025 roku Wielkiego Zielonego Muru - roślinnego pasa, o długości 7775 km, szerokości 15 km i łącznej powierzchni około 11 662 500 ha, biegnącego z zachodu na wschód Afryki (z Senegalu do Dżibuti). Pas ten ma przebiegać w odległości około 100 km na południe od Sahary i oddzielać obszar pustynny od Sahelu. Założono, że prowadzone działania spowodują wzrost lesistości i związane z tym zwiększenie bioróżnorodności, powstrzymają erozję gleby, pozwolą kontrolować zasoby wodne, a w konsekwencji przyczynią się do zahamowania procesów pustynnienia, a przez to do zmniejszenia ubóstwa ludności Sahelu. Podobny projekt, znany jako Wielki Zielony Mur o długości 4500 km, realizowany jest w Chinach w celu ograniczenia ekspansji pustyni Gobi. Także Indie rozważają stworzenie Zielonego Muru o długości 1400 km powstrzymującego rozprzestrzenianie na wschód pustyni Thar. Projekt zielonych murów budzi jednak wiele wątpliwości odnośnie do skuteczności podejmowanych działań. Spośród drzew sadzonych w ramach projektu przeżywa zaledwie około 15%. Badacze podkreślają też fakt, że wprowadzanie szerokich pasów zwartej roślinności drzewiastej i krzewiastej w obszar charakteryzujący się deficytem wód może pogłębić problemy jej dostępności.

R1UKvoC6RWNf9
Przewidywany przebieg Wielkiego Zielonego Muru w Afryce.
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., CC BY-SA 4.0, https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0
Na podstawie – SotaLCB2416 - Praca własna (zmieniono pisownię nazw krajów), CC BY-SA 4.0, https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0, dostępny w internecie: https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=56852421.

Słownik

El Niño
El Niño

ciepły prąd morski występujący okresowo we wschodniej części strefy równikowej Oceanu Spokojnego przy zmianie cyrkulacji pasatowej ze wschodniej na zachodnią; powoduje anomalie pogodowe, katastrofy i klęski żywiołowe w różnych regionach świata

erozja wietrzna
erozja wietrzna

proces niszczenia powierzchniowej warstwy gleby lub podłoża skalnego terenu wskutek wywiewania drobnych cząstek materiału mineralnego i próchnicy glebowej

ewapotranspiracja
ewapotranspiracja

proces, w wyniku którego para wodna jest odprowadzana do atmosfery wskutek transpiracji roślin i parowania z gleby (ewaporacja)

stepowienie
stepowienie

przemiana obszarów zalesionych, zarośli i łąk w zbiorowiska trawiaste występująca pod wpływem nadmiernego osuszenia gleb lub działalności człowieka: wyrębu lasów, wadliwych melioracji, nadmiernego poboru wód powierzchniowych i podziemnych