Przeczytaj
Od kultury wojowników po pieśni o rycerskich czynach
Wskaż na ilustracji elementy uzbrojenia i inne atrybuty rycerza.
Dzięki Tacytowi znamy szczegóły obyczajów wojennych starożytnych Germanów. Kultywowali oni rytuał przyjmowania młodych chłopców do wspólnoty dorosłych wojowników poprzez wręczanie im włóczni, jako że broń cieszyła się u nich szczególnym szacunkiem. Bohaterstwo i powodzenie na wojnie zyskiwały wśród Germanów sławę dzięki pieśniom układanym przez poetów, zwanych bardamibardami, którzy opiewali zwycięstwa wodzów i wyczyny pojedynczych wojowników. Zwyczaj sławienia męstwa wielkich herosów w pieśniach i epickich opowiadaniach stał się bardzo charakterystycznym elementem kultury średniowiecznej Skandynawii, gdzie wykształcił się specyficzny gatunek literacki nazywany sagąsagą. Opowieści te, spisane prozą w XII–XIV w., łączyły cechy historiografii i epiki. Do sag dołączano także wczesnośredniowieczne poematy skaldówskaldów (tak Normanowie określali poetów). Przez stulecia wędrowni i nadworni skaldowie recytowali pieśni relacjonujące dzieje królów, rodów i bohaterów. W obiegu ustnym były przekazywane z pokolenia na pokolenie aż do XII i XIII w., kiedy to zostały spisane w rodzimym języku nordyckim (skandynawskim) i wciągnięte do epickich sag. Poezja skaldów i sagi są świadectwem zapotrzebowania na wybitną sztukę słowa w społeczeństwach średniowiecznej Skandynawii. Analogiczne zjawisko można zaobserwować również u Anglosasów, którzy we wczesnym średniowieczu byli ściśle kulturowo i politycznie związani ze światem skandynawskim: przed 1000 r. spisano w Brytanii w języku anglosaskim poemat bohaterski zatytułowany Beowulf.
Opisz znaczenie tego rytuału.
Na zachodzie Europy rozwój kultury wojowników i literatury bohaterskiej wiązał się dość ściśle z feudalizacją społeczeństwa. Rozpoczęty jeszcze w państwie Franków proces ewolucyjnych zmian społecznych doprowadził do wykształcenia się stosunków charakterystycznych dla całej średniowiecznej Europy. Służba zbrojna na rzecz plemienia, a potem władcy, która początkowo była prawem, ale i obowiązkiem wszystkich wolnych członków wspólnoty, stała się przywilejem węższej grupy. Świecka część społeczeństwa podzieliła się na chłopów i innych ludzi żyjących z pracy rąk oraz rycerzy – zawodowych wojowników. Wiązało się to także z przemianami w sztuce wojowania. Coraz większą rolę na polu walki odgrywała ciężka konnica, aby zaś służyć w takiej formacji, trzeba było mieć majątek pozwalający na zakup i utrzymanie drogiego uzbrojenia oraz konia bojowego. Z nową techniką wojenną wiąże się zresztą sama nazwa „rycerz”, pochodząca od niemieckiego Ritter, czyli jeździec.
Rycerstwo okazało się grupą kulturotwórczą. Nie bez znaczenia był przy tym fakt, że wszyscy władcy i świeccy dostojnicy poczuwali się do bycia wojownikami, dzięki czemu kultura rycerska zyskała możnych mecenasów. Podobnie jak w Skandynawii i Brytanii w zachodniej części kontynentu europejskiego zaczęto tworzyć w językach narodowych dzieła epiki bohaterskiej, które w kręgu oddziaływania kultury języków romańskich zyskały miano chansons de geste – pieśni o czynach. Najsłynniejsze z nich to starofrancuska Pieśń o Rolandzie i hiszpańska Pieśń o Cydzie, obie opiewające walki rycerzy chrześcijańskich z muzułmanami w Hiszpanii. Ich odpowiednikiem w kręgu słowiańskim jest opowieść poetycka o wyprawie książąt ruskich na pogański, koczowniczy lud Połowców, zatytułowana Słowo o pułku Igora. Świeccy literaci chętnie interesowali się pogańskimi tradycjami indoeuropejskimi. Szczególną popularność zdobyła celtycka legenda o królu Brytanii Arturze. Na podstawie jego przygód powstało wiele utworów literackich na czele z powieściami Chrétiena de Troyes, tworzącego w ostatnich dekadach XII w. Temat arturiański w średniowiecznych adaptacjach został jednak unowocześniony: królowi dodano nieustraszonych wasali‑rycerzy, którzy wraz z nim zasiadali przy Okrągłym Stole na zamku Camelot. Jednocześnie celtycką legendę poddano chrystianizacji: jedną z najważniejszych idei powieściowych rycerzy Okrągłego Stołu stało się poszukiwanie Świętego Graala, utożsamianego z kielichem Jezusa, użytym podczas Ostatniej Wieczerzy.
Legendy arturiańskie
Opowieści o królu Arturze i rycerzach Okrągłego Stołu zyskały w średniowieczu niebywałą popularność. Za jej miarę można uznać nie tylko wielość ich opracowań literackich, lecz także pokaźną liczbę rozmaitych wyobrażeń plastycznych przedstawiających poszczególne wątki i epizody.
Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DA1RO0X5d
Nagranie filmowe dotyczące kultury miejskiej i dworskiej.
Ideał rycerza
W okresie krucjat ukształtował się chrześcijański ideał rycerza. W jego tworzeniu znaczną rolę odegrał św. Bernard z Clairvaux, który głosił, że rycerz może osiągnąć zbawienie, tylko walcząc za wiarę jako zakonnik bądź krzyżowiec. Poza tym chrześcijański wojownik musiał wystrzegać się walki z innymi chrześcijanami, powinien też bronić słabszych: kobiet i dzieci, zwłaszcza wdów i sierot, a także chłopów oraz duchownych.
Wyjaśnij, jaką rolę w średniowiecznej religijności odgrywali rycerze.
Nowe elementy ideału rycerskiego łączyły się z dawnymi, ukształtowanymi w starożytności w barbarzyńskich wspólnotach wojowników: męstwem i wiernością wobec wodza. Największe znaczenie miała wierność seniorowi. Chrystianizacji uległ najważniejszy obrzęd rycerski – pasowanie na rycerza, które wywodziło się z dawnego rytuału przejścia młodzieńca do grupy dorosłych wojowników. W jego trakcie giermek otrzymywał od monarchy lub możnowładcy broń, w tym pas rycerski, i nowe szaty, a ceremonię wieńczyło błogosławieństwo duchownego. W ten sposób stawał się rycerzem.
Kultura miejska
Średniowiecze jest także czasem intensywnego rozwoju miast (które cieszyły się coraz większą niezależnością) oraz grupy społecznej, jaką stanie się mieszczaństwo. Odmienny od szlacheckiego, ale i chłopskiego styl życia i charakter pracy, wyróżniające gminy miejskie prawa i przywileje, częste kontakty międzyludzkie przyczyniały się do powstania specyficznej kultury. W miastach powstawały uniwersytety i szkoły przykatedralne, pierwsze instytucje opieki nad chorymi i ubogimi. Ponadto odbywały się w nich targi, organizowano zabawy i występy wędrownych teatrów oraz akrobatów. Równolegle z religijnymi formami parateatralnymi, misteriamimisteriami i miraklamimiraklami, rozwijały się utwory świeckie, krążące w obiegu ustnym: pieśni biesiadne, okolicznościowe, miłosne, jak również o bardziej swawolnym charakterze. Cywilizacja dojrzałego średniowiecza stawała się w coraz większym stopniu cywilizacją miejską.
Słownik
średniowieczny celtycki lub germański poeta‑pieśniarz
(st.skand. saga – opowieść, legenda, historia) staroskandynawskie dzieło literackie opowiadające o legendarnych lub historycznych bohaterach i wybitnych rodach
w czasach wikingów poeta‑pieśniarz, działający dość często na dworach skandynawskich lub islandzkich
tu w znaczeniu opowieści dotyczącej życia świętych albo bohaterów czy wydarzeń historycznych; jej cechą charakterystyczną jest obecność motywów cudownych, fantastycznych
w średniowieczu: członek warstwy wojowników zobowiązanych do służby wojskowej; później: żołnierz pochodzący ze stanu szlacheckiego
(z łac. miraculum – cud) odmiana popularnego w średniowieczu dramatu religijnego; składał się ze scen przedstawiających życie danego świętego lub męczennika oraz cudownych wydarzeń, których był sprawcą albo w których uczestniczył
(łac. od gr. mysterion – tajemnica, ukryta rzecz) typ dramatu religijnego popularnego w średniowieczu; jego temat nawiązywał do Starego lub Nowego Testamentu, a misteria wystawiano (nieraz w postaci kilkudniowych widowisk) w czasie ważnych świąt religijnych
(fr. od łac. mansion – postój) niezmienne podczas trwania sztuki teatralnej elementy urządzenia sceny; używano ich w średniowieczu i renesansie, głównie we Francji; reprezentowały różne miejsca, gdzie rozgrywała się akcja, np. pałac albo jaskinię
Słowa kluczowe
kultura świecka, rycerz, legenda, średniowiecze, kultura średniowieczna, kultura dworska
Bibliografia
J. Flori, Rycerze i rycerstwo w średniowieczu, tłum. E. Trojańska, Poznań 2003.
J. Le Goff, Kultura średniowiecznej Europy, tłum. H. Szumańska‑Grossowa, Gdańsk–Warszawa 2002.
M. Pastoureau, Życie codzienne we Francji i Anglii w czasach rycerzy Okrągłego Stołu (XII–XIII wiek), tłum. M. Skibniewska, Warszawa 1983.
M. Demska‑Trębaczowa, Materiały źródłowe do historii kultury. Wieki średnie, Warszawa 1981.
Wielka Historia Świata, t. 1–12 (praca pod patronatem Polskiej Akademii Umiejętności), Świat Książki 2004–2006.
Seria Historia powszechna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011–2019.