Od prawa zwyczajowego do stanowionego

R14JE86CkRaSW1

Obraz przedstawia portret starszego mężczyzny. Jego twarz jest pociągła. Widać na niej zmarszczki. Mężczyzna ma długie włosy spadające na ramiona i długą, kędzierzawą brodę. Ubrany jest w strój koronacyjny, w prawej ręce trzyma berło, na głowie ma koronę królewską. Lewą rękę wspiera na dużej księdze leżącej na stoliku.

W XIV wieku na ziemiach polskich nadal przeważało prawo zwyczajowe. Jego moc opierała się na stosowanych od zawsze zwyczajach i tradycjach. Kolejni władcy jedynie potwierdzali jego brzmienie. Z czasem coraz większe znaczenie zyskiwało jednak prawo stanowione przez władców. Rycerstwo przekształcające się w szlachtę widziało w prawie stanowionym gwarancję obrony przed samowolą możnowładztwa i zależnych od nich urzędników. Inną przyczyną kodyfikacjikodyfikacjakodyfikacji prawa przez króla Kazimierza Wielkiego było dążenie do ostatecznego zjednoczenia państwa. Król zdawał sobie sprawę z faktu, że nie da się rządzić państwem, w którym każda dzielnica posługuje się własnym prawem. Jego władza wymagała legitymizacji w postaci jednolitego systemu prawnego w całym kraju.

Przygotowania do kodyfikacji prawa

Pierwsze próby kodyfikacji prawa podejmowane przez Kazimierza III Wielkiego wykazały, że nie jest to zadanie łatwe. Poszczególne dzielnice bardzo się między sobą różniły, dodatkowo istniał silny opór społeczny. Dlatego zapadła decyzja o wydaniu odrębnych statutów dla Wielkopolski i Małopolski. Praca nad nimi trwała w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XIV wieku. Projekt prac legislacyjnych przypisuje się arcybiskupowi gnieźnieńskiemu Jarosławowi Bogorii. Miał wykształcenie prawnicze i wcześniej przeprowadził prace porządkowe przy statutach kościelnych. Nad kodyfikacją pracowało wiele osób obeznanych z prawem, które kształciły się na uczelniach zagranicznych. Małopolska otrzymała statut wiślicki nadany w Wiślicy, a Wielkopolska statut piotrkowski wydany w Piotrkowie Trybunalskim. W historiografii nazywa się je statutami wiślicko‑piotrkowskimi. Zostały one spisane w języku łacińskim. Oparte były na polskim prawie zwyczajowym. Zawierały przepisy dotyczące ustroju państwa i prawa sądowego karnego. Prawo prywatne pozostało w domenie prawa zwyczajowego. Nie była to kodyfikacja kompletna, jej celem stała się unifikacja państwa, usunięcie przestarzałych przepisów prawa oraz jego ujednolicenie.

Statut wielkopolski

Nad kodyfikacją prawa dla Wielkopolski pracowano w latach 1356–1362. Jest to starsza kodyfikacja od wiślickiej dla Małopolski. Statut został wydany przy współudziale arcybiskupa gnieźnieńskiego, prałatów, możnowładców i szlachty na wiecu ustawodawczym w Piotrkowie Trybunalskim. Liczył on 34 artykuły, które opierały się na wielkopolskim prawie zwyczajowym. Z czasem rozrósł się do blisko 50 artykułów.

Statut wiślicki dla Małopolski

Statut dla Małopolski został wydany na wiecu ustawodawczym w Wiślicy w 1362 roku, po ogłoszeniu statutu dla Wielkopolski. Zawierał on 25 artykułów, do których w kolejnych latach panowania Kazimierza Wielkiego dodano kolejnych 35 artykułów. Zostały one dopisane ze względu na aktualne wówczas potrzeby. Te dodatkowe artykuły noszą nazwę ekstrawagantówekstrawagantyekstrawagantów. Ponadto do statutu małopolskiego dodano artykuły o charakterze prejudykatówprejudykatyprejudykatów, czyli przykłady kazusów podających określony stan prawny z fikcyjnymi imionami stron i wyrokiem. Ułatwiało to stosowanie prawa i gwarantowało jego jednolitość przy orzekaniu. Ostatnim elementem były petyta, czyli projekty ustaw.

Główne postanowienia statutów kazimierzowskich

Podstawą statutów kazimierzowskich było prawo karne, które zajmowało ponad dwie trzecie ich treści. Mniej miejsca poświęcono prawu cywilnemu, kwestiom ustrojowym, sprawom społecznym i sądowym. Same statuty nie były podzielone na odrębne działy i dziedziny prawa.

Reformując sądownictwo, Kazimierz Wielki wprowadził sądy karne starostów. Statuty dotyczyły tylko rycerstwa i możnych, nie odnosiły się do mieszkańców wsi i rozwijających się miast, w których obowiązywało prawo czynszowe, zwane prawem niemieckim.

Znaczenie statutów Kazimierza Wielkiego

Niestety, statuty nie zachowały się w oryginale. Nie znamy ich pełnego zapisu. Nie regulowały one w pełni prawa, a jedynie wybrane jego aspekty. Nie były dziełem skończonym i zamkniętym. Stale je uzupełniano o nowe artykuły. Ustawodawstwo to objęło jedynie dwie najważniejsze dzielnice państwa Kazimierza Wielkiego – Wielkopolskę i Małopolskę.

W innych częściach Królestwa Polskiego prace nad kodyfikacją prawa przeprowadzono dużo później – w ziemi łęczyckiej dopiero na początku XV wieku, na Mazowszu pierwsze kodyfikacje pochodzą z 1377 roku. Nie dyskredytowało to osiągnięć Kazimierza Wielkiego. To bowiem on rozpoczął żmudny proces kodyfikacji prawa, dzięki czemu mieszkańcy Królestwa Polskiego mogli mieć poczucie stabilizacji społecznej i majątkowej, co przekładało się na trwałość ładu wewnętrznego w państwie. Statuty stały się podwaliną prawa w późniejszej rzeczypospolitej szlacheckiej. Ich autor zaś dołączył do największych prawodawców swojego wieku – Karola IV, Stefana Duszana i Karola Roberta Andegaweńskiego. Statuty wywarły wielki wpływ na kształtowanie się kultury prawnej na obszarze ziem polskich i ruskich.

RawIGMBiGZD7Y1

Zdjęcie przedstawia stronę starego rękopisu w języku łacińskim. Tekst zdobi duża, inicjalna litera N.

W XV wieku statuty połączono w statuty małopolsko‑wielkopolskie. Stanowiły one namiastkę statutu ogólnopolskiego, który jednak nigdy nie został wydany. Mimo to próby powstania zbioru praw ogólnopolskich wskazują na zanikający partykularyzm dzielnicowy i dążenie do unifikacji prawa w skali Królestwa Polskiego. Funkcję taką pełniły dygestadygesta małopolsko‑wielkopolskiedygesta, obejmujące w jednolitym układzie wszystkie przepisy małopolskie i część wielkopolskich, które miały zasięg ogólnopolski. Zostały one zredagowane w kancelarii króla Władysława Jagiełły. Dygesta wydrukowane zostały w zbiorze Syntagmata w latach 1487–1489 w Lipsku, a następnie zostały ogłoszone przez Jana Łaskiego w 1506 roku.

Pierwszy przekład statutów z łaciny na język polski został dokonany w połowie XV wieku przez kanonika kapituły warszawskiej Świętosława z Wojcieszyna w postaci Kodeksu Świętosławowego. Jest to obecnie jeden z najcenniejszych pomników polskiego prawa wieków średnich. Kontynuacją działalności prawodawczej Kazimierza Wielkiego były statuty uchwalane w XV wieku przez sejm walny.

Słownik