Źródła wiedzy według empiryzmu

„Nie ma nic w umyśle, czego nie było wcześniej w zmyśle” – to teza empiryzmu genetycznegoempiryzm genetycznyempiryzmu genetycznego, sformułowana przez jego pierwszego przedstawiciela, Arystotelesa. Empiryzm uznaje więc – przeciwstawiając się tym samym natywizmowinatywizmnatywizmowi – że nie istnieją idee wrodzone. Umysł jest niezapisaną tablicą (łac. tabula rasa), zaś źródłem wszystkich idei jest doświadczenie.

Empiryzm genetyczny nie jest metodą poznania (nie można pomylić go z empiryzmem metodologicznymempiryzm metodologicznyempiryzmem metodologicznym), lecz koncepcją, która próbuje opisać, w jaki sposób w umyśle powstają idee.

Empiryzm genetyczny Johna Locke’a

Według czołowego przedstawiciela empiryzmu Johna Locke’a, na skutek doświadczenia w umyśle powstają idee proste.

RYPhQrqVCPt0x

Zdjęcie przedstawia wielkie krzesło, które stoi na trawniku. Za nim znajduje się budynek.

Następnie, na drodze asocjacjiasocjacjonizmasocjacji, umysł łączy idee proste, tworząc w ten sposób idee złożone. Dysponując kilkoma ideami prostymi krzeseł, umysł dostrzega ich podobieństwo i łączy w ideę złożoną krzesła rozumianego jako przedmiot do siedzenia.

Według Locke’a umysł dochodzi w ten sposób do idei abstrakcyjnych, takich jak pojęcia metafizykimetafizykametafizyki, np. substancja lub przyczyna. Choć nie są one dane w doświadczeniu, stanowią jednak jego dalekie odbicie.

Koncepcja umysłu Davida Hume’a

Hume zawęził znaczenie używanego przez Locke’a terminu „idea”. Wszystkie treści psychiczne istniejące w umyśle pochodzą z doświadczenia. Nazwał je więc percepcjami. Dzielą się one na dwa rodzaje: te, które są wynikiem odczuwania, nazywał impresjami (łac. impressio – wrażenie), zaś te, które są wynikiem myślenia, nazywał ideami.

Impresja zmysłowa jest tym, co pochodzi bezpośrednio od zmysłów, reagujących na bodźce (z tego powodu Hume nazywał impresje zmysłowe pierwotnymi). Impresje zmysłowe wywołują idee, które są wobec nich wtórne. Mogę np. zdać sobie sprawę, że przed chwilą poczułem ból, albo pomyśleć o przyjemności, której doznałem rok temu. Tego rodzaju idee, które mają za swój przedmiot jakąś realną impresję zmysłową, nazywa Hume ideami pamięci.

Zastanówmy się teraz nad inną władzą umysłu – wyobraźnią. Mogę wyobrazić sobie, że dotknięcie rozgrzanej patelni boli. Z pewnością kiedyś się poparzyłem, ale samo wyobrażenie poparzenia nie sprawia, że wracam pamięcią do jakiejś konkretnej impresji bólu z przeszłości. Po prostu wyobrażam sobie, że mnie boli. Choć z pewnością moja idea opiera się na jakimś realnym poparzeniu z przeszłości, to pamięć o nim już dawno się zatarła. Tego rodzaju idee Hume nazywa ideami wyobraźni.

Wróćmy teraz do impresji. Hume twierdzi, że wywołują one w umyśle idee – i ma to zastosowanie do impresji zmysłowych. Istnieją jednak impresje, które – odwrotnie – są wynikiem pojawienia się w umyśle idei.

Wyobraź sobie, że zbiegasz po schodach i upadasz na kolano. Ból kolana jest po prostu impresją zmysłową. Ból jednak nie mija tak szybko – następnego dnia kolano wciąż boli. Impresja ta wywołuje w twoim umyśle ideę upadku. Ale odczuwasz coś jeszcze – jest ci przykro, że zabrakło ci ostrożności. Idea upadku wywołała w twoim umyśle impresję – żal. Impresje, które wywołane zostały przez idee, Hume nazwał impresjami reflektywnymi.

Sceptycyzm Hume’a

Teoria powstawania idei Hume’a należy do empiryzmu genetycznego, jednakże Hume porusza również problematykę metodologicznąempiryzm metodologicznymetodologiczną. Pyta mianowicie o kryterium wiedzy pewnej. Odpowiada, że pewne są tylko te twierdzenia, które odsyłają do faktów, a zatem te, których rodowód sięga impresji zmysłowych. Wiedzę buduje się z idei, lecz jej sprawdzianem są impresje.

Zastanówmy się nad konsekwencjami tego poglądu. Weźmy twierdzenie, że codziennie wstaje Słońce. Aby nasza wiedza była faktyczna, możemy powiedzieć, że Słońce wstało wczoraj, przedwczoraj albo dowolnego dnia, w którym taka impresja zmysłowa pojawiła się w naszym umyśle. Jednak stwierdzenie, że Słońce zawsze wstawało i zawsze będzie wstawać, nie dotyczy faktów – przekracza granice naszego doświadczenia, bo nie opiera się na impresjach.

Sceptycyzm Hume’a w stosunku do nauk przyrodniczych opiera się zatem na krytyce indukcjiindukcjaindukcji. Ta krytyka wynika z rozpoznania, że indukcja zupełnaindukcja zupełnaindukcja zupełna, która byłaby warunkiem wiedzy pewnej, jest w przypadku twierdzeń nauk przyrodniczych niemożliwa.

RYfhRhXAx4DYP

Zdjęcie przedstawia pionek na szachownicy.

Istnieje wprawdzie inna nauka – matematyka – która bada stosunki między ideami i nie opiera się na doświadczeniu. Jednak pewność, jaką dają twierdzenia matematyki ogranicza się do jej przedmiotu – czyli idei. Nie odnosząc się w ogóle do faktów, matematyka nie mówi nam nic o otaczającym nas świecie.

Trzecią nauką, do której odnosi się Hume, jest metafizyka. Jak może pamiętasz, Locke twierdził, że umysł dochodzi na drodze asocjacji do pojęć metafizyki, takich jak substancja czy przyczyna. Hume jest innego zdania. Jeśli konsekwentnie potraktujemy empiryczną zasadę, że każda idea musi mieć swoje źródło w impresjach, okaże się, że to, co nazywamy pojęciami ogólnymi, jest po prostu zbiorem idei prostych.

Nie ma zatem możliwości zbudowania idei abstrakcyjnych – nie istnieją bowiem impresje, z których dałoby się wyprowadzić ideę substancji lub przyczyny.

Sceptycyzm Hume’a polega na radykalnym ograniczeniu zakresu wiedzy pewnej do opisu faktów lub stosunków między ideami. Za każdym razem, gdy nauka chce powiedzieć coś o świecie, lecz odrywa się przy tym od faktów i zaczyna mówić o przyczynach, prawach i konieczności, przestaje operować rzetelną wiedzą. Sceptycyzm Hume’a jest zatem paradoksalny – wiedza pewna istnieje, lecz nie odnosi się do rzeczywistości. Gdy zaś odnosi się do rzeczywistości, przestaje być pewna w momencie, gdy przekracza opis faktów. Hume podaje w ten sposób w wątpliwość większość twierdzeń filozofii i nauki.

Słownik