Jak osiągnąć pewność?

Jednym z kluczowych zagadnień teorii poznania jest problem pewności. Skąd mogę wiedzieć, czy wiedza, którą zdobywam – niezależnie od tego, czy jestem filozofem, naukowcem czy po prostu opisuję otaczający mnie świat – jest wiarygodna?

Aby moje twierdzenie było wiarygodne, muszę umieć je uzasadnić. Przykładowo, fizycy eksperymentalni są przedstawicielami empiryzmu metodologicznegoempiryzm metodologicznyempiryzmu metodologicznego. Jeśli zatem ktoś twierdzi, że istnieje nieznana do tej pory cząstka elementarna, musi przeprowadzić doświadczenie, które udowodni, że ma rację.

Jednak uzasadnienia mają zazwyczaj swój zdroworozsądkowy kres. Możemy wymagać od fizyków, by dowodzili swoich twierdzeń za pomocą doświadczeń. Nie wymagamy jednak, by dowiedli również, że nie jesteśmy wszyscy postaciami z kreskówki – choć przecież, gdyby tak było, zarówno ich twierdzenia, jak i doświadczenia, okazałyby się fikcją. 

Podobny problem postawił w XVII wieku René Descartes (w spolszczonym brzmieniu – Kartezjusz). Czy w istocie jest tak, że można zwątpić we wszystko? Czy nie istnieje żadne twierdzenie, które oparłoby się wątpieniu? Descartes uważał bowiem, że tylko coś, w co nie można zwątpić może stanowić fundament wiedzy, jeśli ma być to wiedza pewna.

Sceptycyzm metodyczny Kartezjusza

R1e8Z9m6QWz0l1

Ilustracja przedstawia walec, za którym są dwie ściany. Walec jest podpisany This is truth. Na ścianie po lewej odbija się cień kwadratowy, jest podpisany This is true. Na ścianie po prawej odbija się cień okrągły, jest podpisany This is true.

Metodą poszukiwania punktu absolutnej pewności, na którym mogłoby oprzeć się całe poznanie, było systematyczne wątpienie, czyli odrzucanie kolejnych przekonań, w które można zwątpić (z tego powodu przyjęta przez Kartezjusza metoda postępowania nazywana jest sceptycyzmem metodycznym).

W pierwszej kolejności zwątpić można we wszystkie twierdzenia, które pochodzą z doświadczenia zmysłowego. Zmysły ulegają bowiem złudzeniom – a więc i rzeczywistość może być zupełnie inna niż się to nam wydaje.

R18tUd7JoaZb5

Ilustracja przedstawia złudzenie optyczne. Znajduje się na nim biały kielich lub dwie zwrócone do siebie czarne twarze.

Można pójść jednak o krok dalej i zwątpić w samo istnienie otaczającej nas rzeczywistości. Choć bowiem dostrzegam istniejące wokół mnie ciała, widzę kolory, słyszę dźwięki, to przecież zdarza się, że równie przekonujących wrażeń dostarczają mi sny. Jak zatem mogę mieć pewność, że obraz rzeczywistości, który przyjmuję za realny, nie jest w istocie marzeniem sennym?

RZHoZFkss0IAd

Zdjęcie przedstawia figurkę nagiego mężczyzny ze skrzydłami. Figurka jest kolorowa i wzorzysta.

Ten sam argument pozwala mi zresztą zwątpić we własne istnienie – skoro bowiem zdarza mi się śnić, że gdzieś idę, skąd pewność, kiedy chodzę na jawie, a kiedy – we śnie?

Ktoś może powiedzieć, że argumenty te dotyczą tylko wiedzy, która ma swoje źródło w doświadczeniu. Oprócz niej posiadamy jednak wiedzę od doświadczenia niezależną (aprioryzmaprioryzmaprioryzm) – jak to, że istnieję, że coś mnie otacza lub że wszystkie boki trójkąta równobocznego są równej długości. Podany przez Kartezjusza argument przeciwko wiedzy a priori odwołuje się do postaci „złośliwego zwodziciela”. Dla naszych potrzeb zastąpmy go jednak „szalonym naukowcem”.

Wyobraź sobie mianowicie, że ludzie są zamknięci – choć nie zdają sobie z tego sprawy – w gigantycznym laboratorium. Wszystko, co wiedzą o sobie i o otaczającym ich świecie jest tylko symulacją, programem wszczepionym do ich umysłów przez szalonego naukowca, który całkowicie kontroluje ich myśli. Wynika stąd, że nigdy nie jest pewne, czy jakikolwiek element naszej wiedzy jest zgodny z rzeczywistością – wszystko, co wiemy, równie dobrze może być czystą fikcją. 

Myślenie – przezwyciężenie sceptycyzmu

Załóżmy więc, tak jak Kartezjusz, że cała nasza wiedza jest fikcją. Podpowiada nam ona wprawdzie, że zarówno my sami, jak i otaczający nas świat, istniejemy, lecz równie dobrze może być to tylko złudzenie naszego rozumu. Kartezjusz zwraca jednak uwagę, że nawet jeśli wszystkie nasze myśli są fałszem i nie mają żadnego związku z rzeczywistością, to przecież cały czas myślimy. Wątpimy bowiem w treść myśli, lecz nie sposób zwątpić w samą czynność myślenia. Przecież właśnie tym – myśleniem – jest samo wątpienie. 

Sceptycyzm metodyczny doprowadza więc ostatecznie Kartezjusza do twierdzenia, w które niepodobna zwątpić – „wątpię, więc myślę” (łac. dubito ergo sum). Samowiedza podmiotu – świadomość, że się myśli – okazuje się zatem absolutnie pewnym fundamentem wiedzy. Skoro zaś istnieje myślenie, musi mieć ono jakąś podstawę bytową. A zatem stwierdzenie, że istnieje myślenie, prowadzi w sposób oczywisty do przekonania o istnieniu myślącej substancjisubstancja myślącamyślącej substancji.

„Wątpię, więc myślę” jest zatem absolutną podstawą poznawania, twierdzeniem, w które nie można zwątpić. Prowadzi ono w sposób oczywisty do drugiego twierdzenia – „myślę, więc jestem”, które jest z kolei fundamentem dualistycznejdualizmdualistycznej metafizykimetafizykametafizyki Kartezjusza. Opiera się na rozróżnieniu substancjisubstancjasubstancji myślącej oraz rozciągłej, czyli takiej, która pozbawiona jest świadomości swojego istnieniaświadomość istnieniaświadomości swojego istnienia, jest materią i jest przestrzenna (cielesna).

Rdcq5WTukWk9S

Zdjęcie przedstawia figurę starszego mężczyzny. Ma półdługie, roztrzepane siwe włosy, wydatny nos, zmarszczki na twarzy oraz gęste wąsy. Ubrany jest w zielony sweter, białą koszulę i czerwoną muszkę. Za figurą wisi szkolna tablica.

Kategoria myślenia oznacza w rozumieniu Kartezjusza przede wszystkim samoświadomość poznającego podmiotu, który nie tylko „myśli o czymś”, lecz również zdaje sobie sprawę z samej czynności myślenia.

Podmiot kartezjański

Kartezjusz zwrócił niejako podmiot poznaniapodmiot poznaniapodmiot poznania ku samemu sobie, by odnaleźć w myśleniu niewątpliwy fundament poznania. W przeciwieństwie bowiem do zewnętrznego wobec podmiotu świata, w który można zwątpić, myślenie dane jest w poznaniu bezpośrednio, jako akt „mojego własnego myślenia”.

Rozwiązanie to kłóciło się z długą, sięgającą starożytności tradycją, która za fundament poznania uznawała istnienie zewnętrznych wobec podmiotu rzeczy (realizmrealizmrealizm). Nasze poznanie rzeczywistości właśnie dlatego może być z tego punktu widzenia pewne, że odnosi się do czegoś, co istnieje niezależnie od poznającego podmiotu.

Kartezjusz nie był bynajmniej pierwszym filozofem, który podważył stanowisko realistyczne. Starożytny pogląd na poznanie zanegował Augustyn z Hippony, posługując się analogicznym do Kartezjusza rozumowaniem.

RauRJhs4U6oBl1

Obraz przedstawia starszego mężczyznę. Jest on łysiejący. Ma szpakowate, rzadkie włosy. Na jego twarzy widoczne są zmarszczki. Mężczyzna ma szpakowatą, długą brodę i wąsy. Siedzi na złotym, bogato rzeźbionym fotelu. Lewą rękę wspiera na stole i otwartej księdze. W dłoni trzyma gorejące serce. Prawą rękę, z gęsim piórem, wspiera na oparciu fotela. Głowę ma odwróconą tyłem do stołu. Patrzy na światło z napisem Veritas. Za jego plecami stoi pulpit z otwartą księgą. Mężczyzna ubrany jest w białą szatę. Na niej ma założony złoty ornat biskupi. Jest on bogato haftowany w postacie świętych. Na piersiach ma klamrę, a w jej środku twarz Jezusa Chrystusa.

Wykazywał mianowicie, że wątpienie zaświadcza o myśleniu, to zaś jest pierwszą podstawą poznania, o której zwątpić nie sposób.

Myśl ta, choć wyrażona w podobny sposób, miała jednak inne cele. Augustyn, inaczej niż wiele wieków później Kartezjusz, uznawał, że byty materialne poznajemy za pomocą zmysłów (sensualizmsensualizmsensualizm). Problem polega jednak nie na tym, jak poznać otaczający nas świat, lecz że w ogóle nie warto go poznawać. Jedynymi godnymi poznania przedmiotami są bowiem Bóg i dusza. Jako że nie sposób uchwycić ich pośrednio, za pomocą zmysłów, trzeba zwrócić się ku samemu sobie.

Spośród wszystkich przedmiotów poznania Augustyn wyróżniał więc dwa, które warto było poznać: Boga i duszę. Tymczasem Kartezjusz rozumiał zadanie filozofii raczej po arystotelesowsku – miała ona mianowicie dostarczyć najogólniejszych podstaw poznania wszelkich możliwych przedmiotów.

Uczynienie tym fundamentem samoświadomego podmiotu okazało się decyzją o niezwykłej sile oddziaływania. Położyła ona podwaliny pod, między innymi, idealizmidealizm teoriopoznawczyidealizm.

Na jej gruncie twórca współczesnej fenomenologiifenomenologiafenomenologii, Edmund Husserl, postawił również problem ugruntowania obiektywnego poznania w świadomości, zaś jego uczeń – Roman Ingarden – wszedł z nim w spór dotyczący istnienia znajdującego się poza świadomością świata.

Słownik