R19xxbMDpBaYN
Nagranie dźwiękowe lekcji pod tytułem Empiryzm brytyjski: problemy i wyzwania.

Empiryzm w szerokim znaczeniu – jako stanowisko upatrujące podstaw wiedzy w świadectwach zmysłów – ma długą tradycję. W starożytności z doświadczenia wiedzę wywodzili epikurejczycy i stoicy, do pewnego stopnia także Arystoteles, w średniowieczu zaś Tomasz z Akwinu, który choć uznawał prymat teologiiteologiateologii i prawd objawionych, w świeckich naukach i filozoficznej refleksji nad światem widział drogę do częściowego poznania Boga. W filozofii kontynentalnej za ojca nowożytnego empiryzmu uchodzi XVII‑wieczny myśliciel i matematyk Pierre Gassendii.

R1SxXcgaAPbne1
Ku empiryzmowi skłaniała się szczególnie filozofia brytyjska. Podwaliny pod jego rozwój położyli Roger Bacon (XIII w.), Francis BaconThomas Hobbes (koniec XVI—1 poł. XVII w.). Najpełniejszą postać zyskał on jednak dopiero w pismach Johna Locke’a, najbardziej zaś precyzyjną, konsekwentną i krytyczną formę empiryzmu przynoszą prace Davida Hume’a.
Po lewej portret Locke`a autorstwa Godfrey’a Knellera (1779), po prawej portret Hume’a namalowany przez Allana Ramsay’a (1766).
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Problemy i wyzwania

Locke, i Hume stoją przed podobnymi wyzwaniami. Jak czytamy w motcie do niniejszego materiału, chodzi o ustalenie możliwości i zasięgu ludzkiego poznania, aby nie „mnożyć dysput, które nie doprowadzają nigdy do wyraźnych rezultatów” i zwrócić się ku pożyteczniejszym rozważaniom. Filozofia i nauka powinny zajmować się zagadnieniami dotyczącymi przede wszystkim praktycznej strony życia, tak aby człowiek mógł zaspokajać swoje potrzeby, żyć w dobrobycie i szczęściu. Spekulacje o rzeczach, których nie można poznać i które nie dotyczą ludzkiej działalności, są bezpłodne. To po jednej z takich jałowych dyskusji na temat teologii czy metafizykimetafizykametafizyki zasiada Locke do pracy nad swoimi słynnymi Rozważaniami – położą one podwaliny pod nowożytny empiryzm i staną się pierwszym w historii filozofii dziełem całkowicie poświęconym teorii poznania. Myśl Locke’a pół wieku później Hume wyrazi słowami:

David Hume Badania dotyczące rozumu ludzkiego

Jedyna metoda natychmiastowego uwolnienia nauki od tych zawiłych kwestii polega na poważnym zbadaniu natury rozumu ludzkiego i wykazaniu za pomocą ścisłej analizy jego mocy i zdolności, że w żadnej mierze nie jest on dostosowany do rozważania tak odległych i zawiłych zagadnień. Musimy podjąć się tego trudu, aby później móc żyć spokojnie. Prawdziwą metafizykę musimy uprawiać z ostrożnością, aby zniszczyć fałszywą i nieszczęsną.

cyt2 Źródło: David Hume, Badania dotyczące rozumu ludzkiego, tłum. D. Misztal, T. Sieczkowski.
RT3qd3FQ2xoXH
Analogia prawa powszechnego ciążenia. Prawo zostało odkryte przez Isaaca Newtona.
Źródło: Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Filozofowie brytyjscy wierzą, że wypracowana na gruncie epistemologiiepistemologiaepistemologii metoda empiryczna stanie się skuteczna we wszystkich dyscyplinach. Wiele sobie po niej obiecują zwłaszcza w odniesieniu do kwestii moralnych, religijnych i politycznych. Hume główny przedmiot swoich dociekań określa mianem nauki o człowieku i twierdzi, że jest to najważniejsza ze wszystkie nauk, bo wszystkie one albo wywodzą się z tej jednej, albo się z nią jakoś łączą, więc:

David Hume Badania dotyczące rozumu ludzkiego

duch filozofii, o ile będzie starannie kultywowany przez jednostki, będzie z pewnością stopniowo przenikał całe społeczeństwo, nadając podobny stopień poprawności każdej sztuce i każdemu fachowi. Polityk nabędzie dalekowzroczności i subtelności w rozdzielaniu i równoważeniu władzy; prawnik metodyczności i doskonalszych zasad dla swoich wnioskowań [...]. Stabilność współczesnych rządów w porównaniu z rządami starożytnymi i ścisłość współczesnej filozofii wzrastały stopniowo i, najprawdopodobniej, wzrastać będą nadal.

cyt2 Źródło: David Hume, Badania dotyczące rozumu ludzkiego, tłum. D. Misztal, T. Sieczkowski.
Ciekawostka
R1Ux6ZQxCSG5g
Replika teleskopu Isaaca Newtona.
Źródło: Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Naturalnym sprzymierzeńcem empirystów brytyjskich był przyjaciel Locke’a, wybitny naukowiec – Sir Isaac Newton (1643–1727). W duchu empiryzmu głosił, iż jedynym przedmiotem nauki są zjawiska poznawalne przez zmysły, zaś jej celem ustalenie stałych związków, jakie między nimi zachodzą, nie zaś ich metafizycznych przyczyn. Te związki nazywamy prawami. Jednak nie samo założenie metodologiczne było najważniejszą zasługą Newtona, lecz to, że wykazał on jego praktyczną skuteczność – dokonał licznych przełomowych odkryć naukowych w dziedzinie fizyki i astronomii, takich jak sformułowanie prawa powszechnego ciążenia, praw ruchu, mechaniki klasycznej, rachunku różniczkowego czy zasady zachowania pędu.

W swym dążeniu do wypracowania jednej metody filozofowie brytyjscy są bliscy Kartezjuszowi. Podobieństwo jednak na tym się urywa, gdyż Brytyjczycy całkowicie odrzucają jego racjonalizmracjonalizmracjonalizm: twierdzą, że w samym rozumie nie ma żadnych prawd – wszystkie pochodzą z doświadczenia.

Słownik

epistemologia
epistemologia

(gr. episteme – wiedza i logos – nauka) jedna z sześciu klasycznych dyscyplin filozoficznych (obok etyki, estetyki, aksjologii, antropologii filozoficznej i metafizyki), które nigdy nie usamodzielniły się od filozofii jako autonomiczne nauki; bada, w jaki sposób zachodzą procesy poznawcze, na czym polega percepcja, weryfikuje prawdziwość sądów dotyczących rzeczywistości; zwana jest również gnoseologią (gr. gnosis – poznanie) lub teorią poznania, gdyż „poznanie” i „poznawanie” są jej centralnymi pojęciami

metafizyka
metafizyka

(gr. metá tá physiká – to, co jest po fizyce) dział filozofii zajmujący się bytem jako takim i jego podstawowymi własnościami 

immanentny
immanentny

(łac. immanere – „pozostawać wewnątrz”) zawarty w czymś, nie wykraczający poza coś

intersubiektywny
intersubiektywny

(łac. inter – „między”, subiectivus – „podmiotowy”) dostępny więcej niż jednemu podmiotowi poznającemu

racjonalizm
racjonalizm

kierunek filozoficzny przyznający rozumowi główną bądź wyłączną rolę w procesie poznania

teologia
teologia

nauka o Bogu lub bogach, interpretująca i uzasadniająca twierdzenia religii.