Dlaczego Sartre dowodził, że egzystencjalizm jest humanizmem?

R1OyY3fKr2WUy1

Na zdjęciu jest widoczny Jean Paul Sartre. To dojrzały mężczyzna. Ma jasne, krótkie, proste włosy, zaczesane do góry. Jego twarz jest owalna. Mężczyzna nosi okulary. Siedzi na fotelu. Jest ubrany w garnitur, koszulę. Pod szyją ma zawiązany krawat.

Egzystencjalizmegzystencjalizm (filozofia egzystencjalna)Egzystencjalizm jest humanizmemhumanizmhumanizmem to publikacja na podstawie tekstu wygłoszonego na konferencji w Paryżu w 1945 roku. Sartre nieco wcześniej wydał dwie części Dróg wolności, które wywołały duży rozgłos. Stały się punktem odniesienia dla interpretacji i oceny poglądów filozoficznych wyłożonych w jego podstawowym dziele – Bycie i nicości.

Poglądy Sartre’a były przedmiotem ataków zarówno myślicieli chrześcijańskich, jak i marksistów. Pierwsi zarzucali filozofowi ateizm i materializm, drudzy – zakwestionowanie materializmu. Krytycy z obu stron podobnie odrzucali pesymizm, przypadkowość i samotność, jaka wyzierała – ich zdaniem – z twórczości pisarza.

R1TN4bJacevxP1

Obraz przedstawia portret młodej kobiety. Kobieta siedzi. Jej głowa jest opuszczona, wsparta o prawą dłoń. Kobieta ubrana jest w długą, biała suknię.

W powojennej Francji było zapotrzebowanie na idee niosące pokrzepienie i nadzieję – na humanizmhumanizmhumanizm.  Sartre postanowił więc pokazać w omawianym tekście, że głoszone przez niego poglądy są humanistyczne. W pierwszej kolejności postarał się o uproszczenie języka w stosunku do języka, jakim napisał Byt i nicość, tak aby dać szansę niewykształconym filozoficznie odbiorcom. Ponadto zależało mu na zyskaniu przychylności marksistów, których apetyt na wielką rewolucję społeczną podzielał, chociaż pragnienia jednoznacznej i wyrazistej teorii uzasadniającej ten apetyt już nie.

Chciał wyjaśnić, że dzielące ich różnice nie są różnicami fundamentalnymi.

Apologetyczny charakter publikacji Sartre’a wyraża się w polemice, jaką autor toczy z przywołanymi zarzutami oponentów. Tekst stanowi próbę prostego wyjaśnienia faktu, że egzystencjalizm odczytuje się zbyt prostacko.

To, co jest przedmiotem egzystencjalistycznego opisu – niełatwe warunki ludzkiego życia (np. konieczność określenia się przez działanie, która w przypadku ludzi wyzbytych woli samostanowienia odsłania życie monotonne i ubogie) – krytycy utożsamiają z popularyzacją określonych jakości czy cech charakteru (np. propagowaniem gnuśności). Sartre stara się dowieść, że egzystencjalizm nie jest wymierzony przeciwko człowiekowi. Wręcz przeciwnie – jest humanizmem, czyli perspektywą światopoglądową stawiającą człowieka w centrum świata i obdarzającą go wieloma prerogatywami.

Zarzuty wobec egzystencjalizmu

Na wstępie tekstu Sartre rekonstruuje zarzuty, z jakimi spotyka się egzystencjalizm:

• Skłanianie ludzi ku kwietyzmowi, czyli postawy wycofania z aktywności w sprawach życia bieżącego, biernej i pozbawionej nadziei filozofii kontemplacyjnej, odrzucającej sens działania na rzecz zmiany.

• Podkreślanie ludzkiej hańby, podkreślanie ludzkich błędów, wypaczeń i lekceważenie jasnych stron życia, piękna wpisanego w życie człowieka.

• Akcentowanie samotności i izolacji jednostki ludzkiej – kwestionowanie tym samym możliwości i wartości międzyludzkiej solidarności.

• Negacja uniwersalnych wartości i praw bożych, głoszenie zupełnej dobrowolności w sprawach aksjologicznych i niemożliwości oceny moralnej dokonywanych wyborów.

Jak Sartre odparł zarzuty oponentów?

Zarzut akcentowania przez egzystencjalistów ciemnej i brzydkiej strony życia filozof zestawił z powszechną kulturą pesymizmu i cynizmu. Twierdził, że właśnie tkwiący w egzystencjalizmie optymizm, polegający na przekonaniu o ludzkiej możliwości buntu, budzi społeczny opór.

Osamotnienie, niepokój, beznadziejność – w ujęciu egzystencjalistycznym – przynależą do kondycji człowieka. Każdy wybór: „Kim będę?”, jest nie tylko wyborem siebie w sytuacji, gdy żaden wzór nie jest dany, ale zarazem wyborem samego wzoru, każdy aksjologiczny wybór człowieka ma charakter uniwersalny: Wybierając siebie – wybieram człowieka. Towarzyszy temu przygniatające poczucie odpowiedzialności i niepokój, bo wybrało się jedną z możliwości, równocześnie nie wybierając pozostałych.

Jednak nie są to uczucia prowadzące do kwietyzmu, ale uczucia towarzyszące autentycznemu działaniu. Ponadto egzystencjalizm ateistyczny odrzuca istnienie Boga, a wraz z tym odrzuca istnienie wartości w świecie idei – nie istnieje żadne dobro a priori.

Skoro Bóg nie istnieje, wszystko jest dozwolone, a człowiek w niczym poza samym sobą nie znajduje oparcia. Jest osamotniony i w niczym nie znajdzie usprawiedliwienia dla swoich wyborów, ponieważ: „człowiek jest wolny, bo człowiek jest wolnością”. Człowiek nie wybiera tylko swojego istnienia, ale poza tym wszystko inne.

W procesie dokonywania wyborów możemy liczyć tylko na swoją wolę i na splot okoliczności wpływający na nasze działanie. Możliwości zaistnienia określonych sytuacji dzielą się na te, na które mamy wpływ, i na te, na które nie mamy wpływu. Możliwościami drugiego rodzaju nie ma sensu się zajmować. Podejmując określoną decyzję, muszę działać bez nadziei – czyli jeśli na przykład wybieram się w podróż, działam niezależnie od tego, że samolot może się rozbić, że po dotarciu na miejsce zostanę okradziony itd. Podobnie w sprawach społecznych.

Jednak niemożność przewidzenia okoliczności, które nastąpią, nie oznacza, że człowiek, zdaniem Sartre’a, ma się powstrzymać od działania. Wręcz przeciwnie:

Dla egzystencjalisty istnieje tylko to, co się przejawia w działaniu, nie marzenia, plany, nadzieje.

Słownik