Czym zajmuje się filozofia?

Arystoteles był jednym z tych myślicieli, których zainteresowania dotyczyły całej współczesnej im rzeczywistości. Aby poznać określony wycinek jego dzieła, warto najpierw umiejscowić go na swego rodzaju filozoficznej mapie. Wykorzystamy do tego podział nauk zaproponowany przez samego Arystotelesa. Podzielił on filozofię – a w zakres filozofii wchodziła cała dostępna wówczas ludziom wiedza – na dwa zasadnicze działy: filozofię teoretycznąfilozofia teoretycznafilozofię teoretyczną i filozofię praktycznąfilozofia praktycznafilozofię praktyczną, niekiedy dodając do nich trzeci: nauki pojetycznenauki pojetycznenauki pojetyczne. Podział ten wynikał z dwóch funkcji, jakie posiada rozum człowieka:

1. poznanie zasad bytu na drodze teoretycznej kontemplacjikontemplacjakontemplacji;

2. poznawanie zasad działania (funkcja rozumu praktycznego).

Skoro rozum ma dwie funkcje, człowiek może żyć na dwa sposoby: prowadząc życie badawcze i życie czynne. Wynika stąd również zróżnicowanie przedmiotu różnych działów filozofii: przedmiotem filozofii teoretycznej jest wszystko to, co istnieje; filozofia praktyczna dostarcza wiedzy o tym, jak osiągnąć doskonałość moralną, a zatem – jak żyć. Trzeci dział nauk – nauki pojetyczne – dostarczały wiedzy o tym, jak wytwarzać określone przedmioty. Chodziło tu zarówno o przedmioty będące wytworami techniki (wiedza techniczna dostarczała informacji o tym, jak je wykonać), jak i przedmioty estetyczne, np. utwór poetycki. Poetyka była więc praktyczną nauką, która opisywała, w jaki sposób należy właściwie skomponować utwór, np. tragedię. Oprócz tego Arystoteles wyróżniał dyscyplinę, która była narzędziem pomocniczym filozofii – logikę.

My skupimy się na fizyce oraz metafizyce.

Fizyka a metafizyka

Przedmiotem fizyki jest natura (gr. physis), która dla Greków miała nieco inne znaczenie niż dla nas – współczesnych. Starożytni Grecy byli przekonani, że zmienność świata, który nas otacza (zjawiska przyrodnicze), wynika z pewnego niezmiennego porządku. Obiektem zainteresowania fizyki była więc natura, pojmowana jako stałe podłoże ulotnych zjawisk. Natomiast metafizyka, według słów Arystotelesa, to nauka:

Wynika stąd, że fizyka, jako nauka szczegółowa, dotyczy określonego rodzaju bytu, tymczasem metafizyka, jak pisze Arystoteles, zajmuje się: poszukiwaniem pierwszych przyczyn Bytu jako takiego. Metafizyka była więc filozofią pierwszą, bo dostarczała wiedzy o podstawowych przyczynach i zasadach rzeczywistości.

R58C8uD2aedLw

Na zdjęciu fragment greckiego rękopisu z czasów średniowiecza. Jest to fragment "Metafizyki" Arystotelesa.

Wiedza o pierwszych przyczynach, z których wynika wszystko to, co jest, nie jest jednak początkiem, ale zwieńczeniem poznania. Badając to, co mniej ogólne – fizykę – na drodze uogólnień można wznieść się dopiero do wiedzy o tym, co pierwsze, czyli zarazem najbardziej abstrakcyjne. Zobaczmy, jak arystotelesowska koncepcja bytu wynika z jego koncepcji przyrody.

Dynamiczna koncepcja przyrody

RzNWHjXibwFB01

Fotografia przedstawia drzewo w różnych porach roku. Zimą widać tylko pień, konary i gałęzie, wiosną widać pień, konary, gałęzie i pojedyncze pąki z który wyrastają liście, latem widać pień, konary i gałęzie porośnięte gęsto zielonymi liśćmi, jesienią widać pień, konary, gałęzie porośnięte pożółkłymi, suchymi liśćmi.

Głównym problemem fizyki Arystotelesa była zmienność świata. Jak już jednak wiemy, w filozofii przyrody interesuje nas stała podstawa tych zmian. Arystoteles twierdził, że niezmienną podstawą przyrody jest ruch. Każda zmiana, jaką obserwujemy w przyrodzie, to przejście: 1) z niebytu do bytu; 2) z bytu do niebytu; lub 3) z bytu do bytu. Zmiana może być ilościowa (zwiększanie lub zmniejszanie się), jakościowa (przekształcenie danego elementu w inny) lub przestrzenna, polegająca na zmianie miejsca. Podłożem wszystkich tych zmian jest materiamateriamateria, która składa się z pięciu pierwiastków: ziemi, wody, powietrza, ognia i eteru. Każdemu z tych elementów właściwy jest pewien kierunek ruchu. Oddziaływania między pierwiastkami materii mają więc opisywać zmienność w przyrodzie.

W swojej filozofii przyrody Arystoteles zastanawiał się nad przyczynami konkretnych zjawisk. Odpowiedzi, które dawał, były często zgodne z poglądami wcześniejszych filozofów – jak jońscy filozofowie przyrodyjońska filozofia przyrodyjońscy filozofowie przyrody, którzy zajmowali się problemem zmienności świata oraz zasady (natury) wszechrzeczy (gr. archéarchéarché).

R1euSUOmxZgsM

Na zdjęciu bryła lodu unosząca się na morzu.

Mówiąc, że Arystoteles był twórcą metafizyki, musisz pamiętać, że nie stworzył jej od podstaw. Jego praca opierała się w dużej mierze na uporządkowaniu oraz rozwinięciu wątków podejmowanych przez działających wcześniej filozofów przyrody. Na tej podstawie Arystoteles dokonał jednak przełomu filozoficznego – przeszedł od pytania o przyczyny i zasady konkretnych bytów do pytania o pierwsze, najogólniejsze przyczyny i zasady, z których pochodzi wszystko, co istnieje. Tym właśnie jest przedmiot metafizyki – przyczyny i zasady „bytu jako takiego”.

Byty konkretne, byty ogólne

Co jednak mamy na myśli, kiedy mówimy o „bycie jako takim” – przedmiocie metafizyki? Weźmy przykład krzesła. Krzesło, na którym siedzisz, różni się od krzesła, na którym siedzę ja. Krzesła mogą mieć cztery, trzy lub jedną nogę, być z drewna lub plastiku, mogą być wygodne lub twarde itd. Innymi słowy, krzesła mogą mieć różne przypadłości (akcydensy), czyli jednostkowe cechy różniące je między sobą, ale nienależące do istotyistotaistoty „krzesła”. Coś jednak sprawia, że mogę nazwać „krzesłem” każdy z poniższych, różnych przecież przedmiotów:

REQlbi7Q0Ye5g

Fotografia przedstawia trzy krzesła o różnych kształtach i kolorach, stojące obok siebie na podłodze.

Każdy z tych przedmiotów posiada bowiem tę samą formę, która stanowi o tym, że, ogólnie rzecz biorąc, jest krzesłem, a nie czymś innym – np. fotelem. Co łączy wszystkie krzesła, które mogą przybierać tak różne postaci? Trudno byłoby chyba podać definicję krzesła, w której zabrakłoby jego celu – czyli tego, że można na nim siedzieć. FormaformaForma krzesła, czyli to, to co je określa, byłaby więc tożsama z jego przeznaczeniem – jest to rzecz, która służy do siedzenia. Każde krzesło jest zarazem czymś konkretnym, ze względu na swoje przypadłości, jak i czymś ogólnym, ze względu na swoją formę. Oto poszukiwany przez nas przedmiot, którym zajmuje się metafizyka – substancja. Substancja jest bytem jednostkowym, któremu przysługują pewne cechy (drewniane, plastikowe, wygodne, niewygodne), ale czego nie można niczemu przypisać jako cechy – dana rzecz może być krzesłem, ale nie może być „krzesłowa”. Tak pojęta substancja (w naszym przykładzie – krzesło), składa się z materii (np. drewno) oraz formy (tego w czym zawiera się jego cel – służy do siedzenia: np. odpowiedni kształt). Jedną z istniejących w przyrodzie substancji jest człowiek.

Czym jest istota człowieka? To cechy, bez których nie sposób o nim pomyśleć. Jedną z cech należących do istoty człowieka jest rozum. Rozum jest więc jednym z atrybutówatrybutatrybutów substancji, jaką jest człowiek – posiadanie rozumu to cecha, która należy do istoty człowieczeństwa. W odróżnieniu od rozumu posiadanie brody lub pieprzyków nie należy do istoty człowieka – są to cechy przypadkowe, czyli przypadłości.

Przyczyny i zasady zmienności

Pojęcie substancji łączy w sobie konkretne, przypadkowe właściwości danej rzeczy z jej pojęciem, czyli jej ogólnymi cechami. Skoro wiemy już, czym jest byt jako taki, czyli abstrakcyjny przedmiot metafizyki, możemy wrócić do pytania o zasadę zmienności.

Drewniane krzesło z naszego przykładu w tym momencie jest krzesłem, ale przecież nie zawsze nim było: zanim zostało krzesłem, było drewnem, a zanim stało się drewnem, było drzewem.

Kiedy mówimy, że krzesło składa się z materii (drewno) oraz formy (kształt krzesła jako rzeczy do siedzenia), według Arystotelesa mówimy zarazem, że drewno stało się krzesłem. Kawałek drewna jest potencją (możnością) krzesła, tzn. może się nim stać. Musi jednak zostać uformowane. Forma (to, co kształtuje materię, określa ją jako krzesło) jest siłą, która działa na materię (drewno, które jest potencją krzesła) i nadaje jej określoną postać – w naszym wypadku krzesła. Ta określona postać to stan, w którym zawarta w materii potencja w pełni się urzeczywistniła – w filozofii Arystotelesa nazywa się on aktem (aktualnością).

RhvMfWjLmMIb11

Grafika animowana. Prezentuje rosnącą trawę w przyspieszonym tempie.

Jak widzisz, ruch, o którym mówiliśmy wcześniej w kontekście przyrody, w metafizyce Arystotelesa okazuje się własnością każdego bytu. Istnienie to „stawanie się”, czyli ruch od potencji do aktu. Ten proces zmiany toczy się nieustannie: drzewo jest aktem w stosunku do potencji zawartej w nasieniu, ale samo staje się materią w stosunku do krzesła, które jest aktualnością potencji zawartej w drewnie. Zmienność przyrody jest celowa – stawanie się prowadzi do powstawania coraz doskonalszych bytów. Za każdym razem określona forma pojęciowa wprawia w ruch nieokreśloną materię, aż cała zawarta w materii potencja się urzeczywistni. Dlatego też każda istniejąca rzecz posiada według Arystotelesa cztery przyczyny:

• materialną,

• formalną,

• sprawczą,

• celową.

Przyczynę sprawczą i celową najłatwiej wyjaśnić na przykładzie domu. Pierwszą z nich jest budowniczy. Wszystko, co robi, podporządkowane jest pewnemu celowi – w tym wypadku jest nim zbudowanie takiego budynku, w którym da się zamieszkać. Za tym, że każdy ruch został wprawiony w ruch, stoi więc jakaś określona przyczyna sprawcza. Zarazem jednak cała przyroda jest w ruchu. Jednym z pytań metafizyki Arystotelesa było to, dlaczego ruch się pojawił oraz dlaczego trwa. Skoro każda rzecz posiada swoją przyczynę sprawczą, to musiał istnieć również Pierwszy Poruszyciel, który, choć sam był nieruchomy, wprawił w ruch wszystko, co istnieje. Taki musiał być początek przyrody. Ruch był własnością całej przyrody, zaś źródłem ruchu okazywał się znajdujący się poza nią (transcendentny), doskonały, wieczny i ożywiony byt, źródło i zasada wszelkiego ruchu. Idea Pierwszego lub Nieporuszonego Poruszyciela stanie się szczególnie ważna dla chrześcijańskich kontynuatorów Arystotelesa – jak św. Tomasz z Akwinu – którzy utożsamią ją z Bogiem.

Zauważ, że kawałek drewna ma określona formę, gdy rozpatrujemy go jako akt, lecz gdy spojrzymy na niego jak na materię w procesie stawania się krzesła, okaże się nieokreślonym podłożem formowania się krzesła. Ten paradoks zwraca uwagę na fakt, że Arystoteles używa pojęcia substancji w dwóch znaczeniach. W pierwszym znaczeniu substancja jest jednostkowym bytem, np. krzesłem i jako taka składa się z materii (np. z drewna) oraz formy. W drugim znaczeniu substancja jest „bytem jako takim”, składającym się z materii pierwszej, czyli czystej potencjalności, oraz formy. W odróżnieniu od drzew czy psów, materia pierwsza nie występuje w przyrodzie. Służy Arystotelesowi do zbudowania najogólniejszego pojęcia substancji w oderwaniu od konkretnych przykładów. Innymi słowy, w zależności od kontekstu, Arystoteles używa pojęcia substancji, które może być mniej lub bardziej abstrakcyjne.

Nie zmienia to jednak podstawowych ustaleń metafizyki Arystotelesa: własnością bytu w ogóle jest ruch od potencji do aktu, czyli proces, w wyniku którego nieokreślona materia uzyskuje określoną postać dzięki działaniu formy pojęciowej. Powstające w ten sposób byty to substancje, rozumiane jako jedność materii i formy. Według Arystotelesa są one bowiem nierozłączne – istniejące w przyrodzie byty to zawsze zespoły materii i formy. Pogląd ten nazywa się hylemorfizmemhylemorfizmhylemorfizmem.

Kompromisy Arystotelesa

Postawmy na koniec najogólniejsze pytanie, czym jest byt według ontologicznejontologiaontologicznej koncepcji Arystotelesa. Okazuje się, że łączy on w sobie aspekty, które mogłyby wydawać się sprzeczne.

Jest on bowiem materialny, a zatem stanowi część przyrody (materia). Jednakże zarazem posiada pewien ogólny składnik: formę, która sprawia, że byt jest czymś, co znajduje się poza lub ponad przyrodą. W przyrodzie nie istnieją przecież niezależne, niematerialne byty ogólne. Po drugie, właściwością każdego bytu jest ruch. Nie oznacza to jednak, aby byt był tym samym, co ulotne zjawisko – każdy byt posiada stały, niezmienny cel, który jest podstawą jego stawania się.

Pojawia się pytanie, dlaczego Arystoteles dążył do połączenia w swojej teorii bytu tych pozornie nieprzystających sobie idei. Tworząc swój system filozoficzny, Arystoteles porządkował i łączył idee ontologiczne, które pojawiły się we wcześniejszej filozofii greckiej.

Jeden z jej ważniejszych sporów dotyczył tego, czy natura rzeczywistości jest stała, czy zmienna. W pierwszym przypadku byt okazywał się stały, niezmienny, wieczny i nieruchomy. Taki pogląd to statyzmstatyzmstatyzm, a głosił go m.in. Parmenides z Elei. Przeciwstawne stanowisko opierało się na myśli, że nic w rzeczywistości nie jest stałe, wszystko nieustannie się zmienia (wariabilizmwariabilizmwariabilizm). Nie sposób w takich warunkach mówić o bycie; tym, co istnieje, są raczej ulotne zjawiska. Taki pogląd na przyrodę miał np. Heraklit z Efezu.

Za pomocą pojęć potencji i aktu Arystoteles ujmował byt zarówno jako stawanie się – aktualizowanie potencji, jak i pewną stałość – ponieważ już w potencji zawarty jest właściwy danej materii cel.

Drugi istotny spór greckiej ontologii dotyczył tego, jaki charakter ma rzeczywistość. Jońscy filozofowie przyrody utrzymywali, że składa się ona z bytów materialnych. Przekonanie, że cała rzeczywistość jest materialna, łączyła się poglądem w teorii poznania, że aby poznać rzeczywistość, wystarczy odwoływać się do przyczyn naturalnych (naturalizmnaturalizmnaturalizm). Przeciwstawne poglądy głosił Platon. Uważał on, że naprawdę istnieją tylko byty idealne. Świat materii był według niego tylko niedoskonałym odbiciem świata idei, bytów niematerialnych, ogólnych, doskonałych i wiecznych (idealizm obiektywnyidealizm obiektywnyidealizm obiektywny). By zrozumieć rzeczywistość, nie należy odwoływać się do przyrody, lecz do tego, co ją przekracza – ogólnych idei (taka była Platońska wersja poglądu nazwanego później antynaturalizmemantynaturalizmantynaturalizmem).

Kompromisem między obiema skrajnościami była koncepcja hylemorfizmu, która ujmowała byt jako związek składnika konkretnego, materialnego, należącego do przyrody (materia) oraz ogólnego, pojęciowego, który samoistnie w przyrodzie istnieć nie może (forma). Ontologia Arystotelesa była więc kompromisem między zwalczającymi się stanowiskami ontologicznymi w filozofii greckiej.

Słownik