Przyrodnicze (naturalne) czynniki rozwoju rolnictwa

Na rozwój rolnictwa mają wpływ następujące czynniki przyrodnicze (naturalne):

• rzeźba terenu – obszary równinne oraz faliste ułatwiają pracę maszyn, rozbudowę dróg dojazdowych, ograniczają erozję. Produkcja rolna na terenach wysoko wzniesionych i górzystych stwarza szereg problemów i wymaga stosowania wielu zabiegów: płytkiej orki w poprzek stoku, stosowania lekkich maszyn lub ręcznego wykonywania niektórych prac, tworzenia tarasów, zadrzewiania granic pól uprawnych. Stoki zwrócone ku równikowi są lepiej nasłonecznione;

• warunki klimatyczne – każda roślina ma inne wymagania klimatyczne, potrzebuje odpowiednich temperatur wpływających na długość okresu wegetacyjnego, opadów, nasłonecznienia;

• wiatry – monsun letni przynosi nad Azję Południowo‑Wschodnią opady sprzyjające uprawie ryżu, a mistral i bora mogą w południowej Francji wywołać znaczne straty, np. w winnicach. Ponadto silne wiatry mogą spowodować zniszczenia i obniżenie plonów;

• gleby – im żyźniejsze, tym poziom produkcji rolnej jest wyższy; niektóre rośliny, takie jak pszenica, buraki cukrowe i kukurydza, wymagają żyznych gleb (np. czarnoziemów powstałych z lessów pod roślinnością trawiastą, mad utworzonych z nanosów rzecznych, rędzin powstałych na wapieniach, czarnych ziem); z kolei jęczmień, żyto, ziemniaki z powodzeniem uprawiane są na glebach uboższych w składniki pokarmowe (np. na glebach bielicowych utworzonych na piaskach pod lasami iglastymi lub na średnio urodzajnych glebach brunatnych utworzonych na glinach, zwietrzałych granitach pod lasami liściastymi i mieszanymi);

• stosunki wodne – dla roślin niekorzystny jest zarówno nadmiar, jak i niedobór wody; w klimacie monsunowym uprawia się ryż i jutę, w suchych strefach – proso, sorgo, bawełnę. Woda niezbędna jest też do hodowli zwierząt. Regulację stosunków wodnych ułatwia melioracja (zabiegi nawadniające i odwadniające);

• roślinność – lasy ograniczają rozwój rolnictwa, a z kolei obszary trawiaste łatwiej jest przekształcić na użytki rolne.

Pozaprzyrodnicze warunki rozwoju rolnictwa

Na rozwój rolnictwa wpływają również czynniki pozaprzyrodnicze:

• tradycja uprawy określonych roślin i hodowli danych zwierząt;

• struktura wielkości gospodarstw rolnych – im większe gospodarstwa, tym łatwiej jest osiągnąć w nich wyższy stopień specjalizacji i towarowości; zbyt małe zyski gospodarstw rozdrobnionych ograniczają ich możliwości zakupu maszyn, nawozów, środków ochrony roślin oraz uniemożliwiają ich specjalizację;

• formy własności ziemi – dzieli się je na: państwowe, spółdzielcze i prywatne (prywatne, czyli indywidualne gospodarstwa, są najbardziej rozpowszechnione i na ogół bardziej wydajne z uwagi na większe zainteresowanie właścicieli);

• zasoby siły roboczej – ma to szczególne znaczenie w krajach słabo rozwiniętych, gdzie przy niskim poziomie mechanizacji niezbędny jest duży wkład pracy ludzkiej; udział rolnictwa w strukturze zatrudnienia przekracza tam 50%; w krajach wysoko rozwiniętych gospodarstwa są wysoko zmechanizowane i zautomatyzowane, dlatego liczba zatrudnionych w rolnictwie jest niewielka i wynosi ok. 10% ogółu zatrudnionych;

• poziom kultury rolnej – oznacza umiejętność gospodarowania związaną z wiedzą, doświadczeniem, uzdolnieniami rolników, ich zaangażowaniem w pracę, która prowadzi do optymalnego wykorzystania warunków przyrodniczych i czynników produkcyjnych w celu osiągnięcia jak najwyższej produktywności. Poziom kultury rolnej oraz możliwości zwiększenia nakładów kapitałowych na rolnictwo pozwalają na zwiększenie urodzajności gleb przez stosowanie odpowiednich zabiegów agrotechnicznych, np. mechanizacji, melioracji, chemizacji. Im wyższy poziom kultury rolnej, tym wyższa wydajność rolnictwa. W krajach słabo rozwiniętych poziom kultury rolnej jest niski. Powszechny analfabetyzm, słabe wyposażenie rolnictwa w środki produkcji, brak fachowej obsługi rolnictwa utrudniają racjonalne wykorzystanie warunków naturalnych;

• poziom rozwoju usług i przemysłu – zapewnia zaplecze naukowo‑badawcze, obsługę rolnictwa, dostarczanie środków produkcji dla rolnictwa itd.;

• polityka państwa – państwo może sprzyjać rozwojowi rolnictwa poprzez systemy kredytowania dla rolników, ustalanie minimalnych cen skupu na produkty rolne czy limitów produkcji oraz poprzez prowadzenie polityki interwencjonizmu.

Rolnictwo krajów o różnym stopniu rozwoju gospodarczego

Czynniki przyrodnicze i pozaprzyrodnicze zadecydowały o odmiennych kierunkach użytkowania ziemi, różnych cechach rolnictwa i jego znaczeniu w gospodarce narodowej krajów wysoko i słabo rozwiniętych gospodarczo.

Struktura użytkowania ziemi na świecie

Na strukturę użytkowania ziemi ma wpływ między innymi położenie w danej strefie roślinnej. Największą powierzchnią użytków zielonych odznaczają się kraje, gdzie dominują stepy i sawanny, na przykład w Australii. Natomiast dominującą formą użytkowania ziemi w Ameryce Południowej są lasy, ponieważ występuje tam znaczny odsetek lasów (np. lasów równikowych). Stanowią one także duży odsetek w Europie (głównie w Europie Północnej), położonej w strefie tajgi oraz lasów liściastych i mieszanych (mimo znacznego zmniejszenia ich powierzchni w wyniku rozwoju działalności człowieka). Znacznemu odsetkowi gruntów ornych sprzyja dominacja terenów nizinnych i żyznych gleb.

Wraz z rozwojem gospodarczym zmniejsza się powierzchnia naturalnych formacji roślinnych i nieużytkównieużytkinieużytków, a zwiększa się powierzchnia terenów mieszkaniowych, przemysłowych, usługowych, komunikacyjnych. Jest to uzależnione od nakładów kapitału i rozwoju technologicznego, które powodują uniezależnienie się człowieka od środowiska.

RpSdLfS6U4VBW

Zdjęcie satelitarne przedstawia sztuczne nawadnianie pól w Arabii Saudyjskiej. Na ziemi przedstawione są punkty, które są częściowo w kolorze brązowym, a częściowo w kolorze zielonym. Punkty te otacza żółty, jednolity teren.

Makroregiony rolnicze na świecie

Na świecie wyróżnia się 12 makroregionów rolniczych w oparciu o typy rolnictwa dominujące na danym obszarze.

1. Makroregion angloamerykański (północnoamerykański) – wyróżnia się bardzo wysokim stopniem towarowości; w centralnej części przeważa wielkoobszarowe rolnictwo ekstensywne, silnie wyspecjalizowane w uprawie np. zbóż, roślin przemysłowych, hodowli zwierząt; na wschodzie i południu dominuje gospodarka intensywna.

2. Makroregion łacińskoamerykański – ekstensywne rolnictwo wielkoobszarowe zdominowane przez plantacje oraz chów bydła; występują też mniejsze, tradycyjne gospodarstwa indywidualne.

3. Makroregion zachodnioeuropejski – dominuje wysokotowarowe rolnictwo intensywne typu kapitałochłonnego, produkcja rolna zarówno roślinna, jak i zwierzęca.

4. Makroregion śródziemnomorski – w Europie Południowej rozwija się rolnictwo wysokotowarowe z przewagą kierunku roślinnego (np. uprawa winnej latorośli, roślin cytrusowych, oliwek); mniejszy udział hodowli.

5. Makroregion środkowoeuropejski – zróżnicowany stopień towarowości, duża różnorodność typów gospodarki rolnej od tradycyjnych, rozdrobnionych gospodarstw indywidualnych, poprzez wielkoobszarowe rolnictwo uspołecznione, po towarowe rolnictwo intensywne; mieszany kierunek produkcji (roślinno‑zwierzęcy).

6. Makroregion północnoazjatycki – zróżnicowany stopień towarowości i powierzchni gospodarstw; w wyniku transformacji spada udział rolnictwa uspołecznionego na rzecz gospodarstw prywatnych; mieszane kierunki produkcji, z przewagą kierunków roślinnych w części europejskiej; w Azji rozwija się ekstensywna hodowla, a na sztucznie nawadnianych terenach pustynnych i półpustynnych występują plantacje bawełny.

7. Makroregion środkowoazjatycki – obejmuje Chiny, Mongolię i Koreę Północną, w części wschodniej przeważa intensywne rolnictwo typu pracochłonnego o niskim stopniu towarowości; wielkoprzestrzenne rolnictwo uspołecznione o mieszanym kierunku produkcji przechodzi transformację (powszechna jest uprawa ryżu i hodowla trzody chlewnej); w części zachodniej występuje ekstensywna, półkoczownicza i koczownicza hodowla zwierząt.

8. Makroregion wschodnioazjatycki – w Japonii i Korei Południowej przeważa rolnictwo intensywne wysokotowarowe, powszechna jest uprawa ryżu.

9. Makroregion południowoazjatycki – wyróżnia się intensywnym rolnictwem typu pracochłonnego, samozaopatrzeniowym, o niskim stopniu towarowości; w produkcji roślinnej dominuje uprawa ryżu; rozwija się też gospodarka plantacyjna (plantacje herbaty, kawy, drzewa kauczukowego).

10. Makroregion północnoafrykańsko‑zachodnioazjatycki – dominują małe, tradycyjne gospodarstwa chłopskie o niskiej produktywności, najczęściej samozaopatrzeniowe; na bardziej żyznych terenach nawadnianych występuje intensywna uprawa roślin, a na suchych obszarach pasterstwo koczownicze.

11. Makroregion środkowopołudniowoafrykański – na południe od Sahary, w krajach Sahelu, przeważa ekstensywne pasterstwo koczownicze; w obrębie lasów równikowych rozwija się tradycyjne, samozaopatrzeniowe rolnictwo żarowo‑odłogowe, natomiast w Republice Południowej Afryki powszechne jest intensywne rolnictwo towarowe.

12. Makroregion australijsko‑nowozelandzki – dominuje rolnictwo wysokotowarowe o dużym stopniu specjalizacji w uprawach zbóż lub hodowli.

Słownik