Literatura okresu międzywojennego w Polsce

W 1920 roku powstał Związek Zawodowy Literatów Polskich, a w 1924 roku – polska sekcja Pen Clubu reprezentująca rodzimą literaturę na forum międzynarodowym. Literaturę międzywojenną można podzielić na dwa okresy. Pierwszy, przypadający na lata dwudzieste XX wieku, cechowały optymizm i euforia z powodu zakończenia wojny i odzyskania niepodległości. Twórcy wierzyli w świetlaną przyszłość Polski i pragnęli być jej częścią. Twórczość tego okresu była pochwałą radości życia i witalności. W drugim okresie – w latach trzydziestych – zaczął dominować nurt pesymistyczny. Pojawiło się poczucie zawodu, zaczęto dostrzegać narastający kryzys cywilizacyjny. Było to spowodowane mi.n. recesją gospodarczą i napiętą sytuacją międzynarodową, które odebrały ludziom nadzieję na lepsze jutro.

Literatura odkryła nowe tematy, stała się mniej podniosła niż w okresie Młodej Polski, a bliższa codziennym problemom. Ostry rozrachunek z rzeczywistością odrodzonego państwa podjęli Stefan Żeromski w Przedwiośniu oraz Juliusz Kaden‑Bandrowski w powieści Generał Barcz. Ważne problemy społeczne, takie jak ubóstwo, nierówności społeczne czy aborcja poruszyła Zofia Nałkowska w książce Granica. Głębią psychologiczną postaci imponuje pisarstwo Marii Dąbrowskiej, przede wszystkim kilkutomowe dzieło Noce i dnie. Wielką popularność w czasach międzywojnia zyskały książki Tadeusza Dołęgi Mostowicza, mocno osadzone w ówczesnych realiach, takie jak Znachor oraz Kariera Nikodema Dyzmy. Nurt literatury zaangażowanej społecznie reprezentował polskojęzyczny pisarz ze Śląska Gustaw Morcinek, autor m.in. powieści Wyrąbany chodnik, który akcje swoich dzieł osadzał w środowisku górniczym.

R8i7t3RyiJj0P

Zdjęcie przedstawia mężczyznę w średnim wieku. Ma wysokie czoło, duży nos, wąsy oraz krótką brodę w szpic. Włosy ma zaczesane do tyłu. Ubrany jest w marynarkę, białą koszulę z kołnierzykiem, krawat.

Zachwyt krytyków wzbudziła debiutancka książka Henryka Worcella Zaklęte rewiry opowiadająca o pracy… kelnerów. Wybitne tłumaczenia dzieł literatury francuskiej tworzył natomiast Tadeusz „Boy” Żeleński (np. Pieśń o Rolandzie). Tłumaczeniami zajmował się także znakomity poeta Leopold Staff, który przełożył na język polski chociażby Cierpienia młodego Wertera Johanna Wolfganga Goethego oraz Kwiatki świętego Franciszka z Asyżu. Prekursorem i zarazem wielkim mistrzem reportażu był Melchior Wańkowicz, autor relacji z Rosji Sowieckiej (Opierzona rewolucja) oraz niemieckich Prus Wschodnich (Na tropach Smętka). Ważną pozycję w dorobku literackim międzywojnia zajmują eksperymentalne dzieła Stanisława Ignacego Witkiewicza (dramat Szewcy) oraz Brunona Schulza (opowiadania Sklepy cynamonowe). Polska literatura znajdowała uznanie poza granicami kraju, czego dowodzi literacka Nagroda Nobla z 1924 r. dla Władysław Reymonta za przedwojenną powieść Chłopi.

Poezja w II Rzeczypospolitej

Lata dwudzieste to okres dominacji poezji, a zwłaszcza dwóch jej dwóch nurtów: skamandryckego i awangardowego. Dobitnie zaznaczyli swą obecność twórcy młodej generacji, debiutujący już w wolnej Polsce. Poeci Skamandra: Julian Tuwim, Jan Lechoń, Antoni Słonimski, Kazimierz Wierzyński, Jarosław Iwaszkiewicz – dążyli do związania poezji z teraźniejszością, codziennością, powszednim konkretem i do zbliżenia języka poetyckiego do mowy potocznej, z zachowaniem tradycyjnych form wyrazu i częściowym respektowaniem konwencji tradycyjnej nastrojowości poetyckiej.

W opozycji do nich pozostawali awangardowi futuryścifuturyzmfuturyści skupieni wokół warszawskiego czasopisma Nowa Sztuka, domagający się zerwania z przeszłością (Anatol Stern, Bruno Jasieński i Aleksander Wat) oraz przedstawiciele awangardyawangardaawangardy krakowskiej definiującej swój program poetycki hasłem: miasto, masa, maszyna (Julian Przyboś, Jalu Kurek). Inne istotne grupy poetyckie tego okresu to Awangarda Lubelska (Józef Czechowicz), Żagary (Czesław Miłosz) oraz nurty zapoczątkowane w latach wcześniejszych: ekspresjonistów (Stanisław Przybyszewski) i symbolistów (Bolesław Leśmian).

RSJdO388pd20e

Ilustracja przedstawia okładkę czasopisma. W centralnej części widoczny jest rysunek. Mały chłopiec trzyma w ręku instrument muzyczny, za nim stoi kozioł który je mu z ręki. W tle widoczne są pola i trawy. Tytuł czasopisma to Skamander. Miesięcznik poetycki.

Rozwój sztuki – malarstwa, muzyki i teatru

R1QO9ZktaqFwm1

Zdjęcie przedstawia mężczyznę i kobietę. Kobieta ma półprzymknięte oczy i opiera głowę na ramieniu mężczyzny, stojącego za nią. Kobieta ma krótkie, kręcone włosy. Mężczyzna wpatruje się w kobietę. Ubrany jest w białą koszulę i marynarkę. Ma lekko kręcone włosy zaczesane do tyłu.

Malarstwo w dwudziestoleciu międzywojennym charakteryzowało się przede wszystkim mnogością kierunków. Na świecie rozwijały się nurty takie jak: kubizm, abstrakcjonizm, dadaizm, surrealizm, ekspresjonizm, a ich wpływy wyraźnie widać w polskiej sztuce. Najwybitniejsi malarze to Witkacy, Leon Chwistek i Władysław Strzemiński oraz mieszkający we Francji Józef Pankiewicz i Tadeusz Makowski. Podobne zróżnicowanie, jak w malarstwie można było zauważyć w muzyce Wśród kompozytorów najbardziej znanym był Karol Szymanowski, autor wystawianej do dziś opery Król Roger i baletu Harnasie. Na okres dwudziestolecia przypada trzeci okres w twórczości Szymanowskiego – narodowy. Ważną postacią był również Feliks Nowowiejski (m.in. Opera Bałtyku) i Ludomir Różycki (m.in. opera Diabelski młyn).

Prężnie rozwijał się teatr, choć nadal pozostawał rozrywką elitarną. W 1929 roku teatry odwiedziło zaledwie 200 tysięcy widzów, a nieliczne sztuki utrzymywały się na afiszu dłużej niż przez 30 wieczorów. Na taki sukces mogły liczyć przede wszystkim komedie i przedstawienia rewiowie wystawiane w niewielkich teatrzykach i kabaretach. Nowatorskie inscenizacje na najwyższym, europejskim poziomie tworzyli natomiast Leon Schiller i Wilam Horzyca, obaj popularyzujący teatr monumentalnyteatr monumentalnyteatr monumentalny. Najwybitniejszymi aktorami polskich scen byli: Irena Eichlerówna, Stefan Jaracz, Juliusz Osterwa, Józef Węgrzyn i Aleksander Zelwerowicz, a głównymi ośrodkami życia teatralnego: Warszawa, Wilno i Lwów. Najsłynniejszą sceną odrodzonej Polski stał się eksperymentalny teatr Juliusza Osterwy Reduta, działający w Warszawie, Wilnie i Grodnie. Pracę dla niego Osterwa pojmował jako specjalną służbę i posłannictwo. W Warszawie działały również teatry dramatyczne: Teatr Polski Arnolda Szyfmana powołany w 1913 roku i przodujący w widowiskach monumentalnych oraz finansowany przez Związek Zawodowy Kolejarzy Teatr Ateneum, kierowany przez Stefana Jarcza. Obydwa teatry istnieją do dziś.

RGrvtQF1w1u1f

Obraz przedstawia nierzeczywistą scenę. Widoczne są różne fantastyczne istoty. Ich kształty przenikają przez siebie. Istoty mają twarze przypominające ludzkie i dzioby ptaków. Zarówno tło, jak i postaci są kolorowe. Można rozpoznać kobietę w żółtej sukni, bawoła, za którym idzie rolnik, inne postaci ludzkie w tle. Barwy te dynamicznie przenikają się wzajemnie.

Polska kinematografia w dwudziestoleciu międzywojennym świetnie spełniała wymogi przeciętnego widza. Przed wojną nakręcono aż 267 pełnometrażowych filmów, które przyniosły sławę i dochody reżyserom, aktorom oraz twórcom filmowych melodii i piosenek. Kinematografia najszybciej rozwijała się w Warszawie. Polskie produkcje filmowe nie wyróżniały się walorami artystycznymi czy technicznymi, ale w rodzimych kinach biły rekordy popularności. Najczęściej poruszały tematy miłosne bądź patriotyczne.

RGBbKwwpUmSbt

Obraz przedstawia scenę z życia miejskiego. Na pierwszym tle widoczny jest pochód żołnierzy. Na dalszym planie widoczna jest grupka kobiet z wózkami dla dzieci, wystawy sklepowe, kawiarnia, parkiet, na którym tańczy kilka par. Dalej widoczna jest karuzela cyrkowa z konikami, na których siedzą dzieci, w tle, na wodzie płyną łodzie. Obraz narysowany jest prostą kreską, barwy stopniowo przechodzą od brązowego, w ciemną zieleń, niebieski, czerwony i żółty.

R1c7Oqm2HBJzV

Obraz przedstawia dwie kobiety i mężczyznę. Mężczyzna ubrany jest w czarny strój i czarny kapelusz. Ma charakterystyczne pejsy wzdłuż policzków. Stoi w lekkim ukłonie do kobiet i opiera się o murek. Kobiety ubrane są w eleganckie sukienki, pantofelki, szale i kapelusze. W tle widoczne są zabudowania miejskie.

Sport w okresie międzywojennym

RRL5YApYVkTPM1

Zdjęcie przedstawia scenę z boiska do gry w piłkę nożną. Widocznych jest dwóch piłkarzy w wyskoku do piłki. Są to piłkarze z przeciwnych drużyn. Jeden z mężczyzn ubrany jest w białe spodenki i czarną koszulkę, a drogi w białe spodenki i białą koszulkę. W tle widoczne są trybuny, na których zgromadzili się licznie widzowie.

Sport bardzo szybko stał się ogromnie ważną sferą życia, a Polacy pokochali sportową rywalizację – zarówno jako widzowie, jak i czynni sportowcy. Organizacje i kluby sportowe (jak np. Warszawskie Towarzystwo Wioślarskie, Klub Sportowy Czarni Lwów, KS Cracovia) powstawały jak grzyby po deszczu, pierwsze z nich rozpoczęły działalność jeszcze w XIX i na początku XX wieku. W 1932 roku istniało w Polsce już 5,2 tysięcy stowarzyszeń sportowych, a pięć lat później – niemal 10 tysięcy! W 1937 roku sport można było uprawiać na 1,6 tys. boiskach piłkarskich, 1,2 tys. halach gimnastycznych i 340 pływalniach.

W promocję sportu angażowali się politycy. Nad PKOl protektorat objął Józef Piłsudski, który uznawał sportową rywalizację za m.in. ważny czynnik w procesie budowy wspólnotowości i obronności kraju. Sporym zainteresowaniem cieszył się futbol – pierwszy oficjalny mecz reprezentacja Polski rozegrała z Węgrami w 1921 roku.

W okresie międzywojennym przed sportowcami stanął nowy cel – udział w zawodach na poziomie międzynarodowym. Już 12 października 1919 roku powołano Komitet Udziału Polski w Igrzyskach Olimpijskich (od 1925 roku – Polski Komitet Olimpijski). Start Polaków w Igrzyskach VII Olimpiady w Antwerpii w 1920 roku niestety nie doszedł do skutku z powodu wybuchu wojny polsko‑bolszewickiej. Historyk sportu prof. Ryszard Wryk obliczył, że w walkach z bolszewikami wzięło udział ponad 70 przyszłych olimpijczyków!

RnJqjO9r64BVw1

Zdjęcie przedstawia kobietę w stroju sportowym. Ma na sobie krótkie spodenki i białą koszulkę. Stoi w rozkroku, z lekko skręconym tułowiem. Lewą rękę ma uniesioną na wysokości klatki piersiowej a prawą uniesioną ku górze. W niej trzyma dysk. Kobieta stoi na trawie, wewnątrz okręgu. W tle widoczne są budynki i inni sportowcy.

Na pierwsze sukcesy olimpijskie nie trzeba było jednak długo czekać– na igrzyskach w Paryżu w 1924 roku Polacy zdobyli srebro w kolarstwie torowym, które wywalczyli: Józef Lange, Jan Łazarski, Tomasz Stankiewicz, Franciszek Szymczyk. Pierwsze polskie tytuły mistrzów olimpijskich także przypadają na okres II RP: Halina Konopacka – rzut dyskiem (Amsterdam 1928), Janusz Kusociński – bieg na 10 000 metrów (Los Angeles 1932), Stanisława Walasiewiczówna – bieg na 100 m kobiet (Los Angeles 1932). Łącznie polscy olimpijczycy w dwudziestoleciu międzywojennym zdobyli 20 medali, a w latach 1924–1936 w Igrzyskach Olimpijskich wzięło udział 327 Polaków.

Sport uprawiano także amatorsko – elity grywały w tenisa, popularne stały się wędrówki po górach oraz spływy kajakowe, zimą chętnie jeżdżono na nartach i łyżwach. Pasjonatami kultury fizycznej była głównie młodzież. W latach 1930‑1938 Państwową Odznakę Sportową, nadawaną za zdanie okresowej próby sprawności fizycznej, zdobyło niemal 800 tysięcy osób!

System oświatowy i nauka

Polskie szkolnictwo i nauka musiały przede wszystkim nadrobić lata opóźnienia będące wynikiem rozbiorów. W dniu 7 lutego 1919 r. wydano dekret o obowiązku szkolnym, który wprowadził obowiązkową 7‑letnią szkołę powszechną dla wszystkich dzieci od 7. do 14. roku życia. Zmiany w organizacji szkolnictwa II RP zapoczątkowała ustawa Stanisława Grabskiego z 31 lipca 1924 r. (tzw. Lex Grabski). Regulowała ona kwestię szkolnictwa dla mniejszości narodowych, wprowadzając m.in. szkoły dwujęzyczne jako podstawowy typ szkół. W 1932 r. Janusz Jędrzejewicz, minister wyznań religijnych i oświecenia publicznego, przeprowadził kolejną reformę edukacji, która tym razem scaliła system szkół podstawowych z ponadpodstawowymi. Szkoła podstawowa trwała siedem lat. Po sześciu latach uczeń, który chciał kształcić się dalej, mógł zdawać do gimnazjum, a później do liceum, po którym zdawano egzamin maturalny. Powstały też gimnazja i licea zawodowe. Rozwijało się również szkolnictwo wyższe. Wkrótce po odzyskaniu niepodległości, w latach 1919–1923, powstało wiele nowych uczelni, m.in.: Katolicki Uniwersytet Lubelski, Uniwersytet Poznański, Uniwersytet Wileński, Akademia Górnicza w Krakowie, oraz wyższych szkół zawodowych, m.in.: szkoła inżynierska im. Wawelberga i Rotwanda w Warszawie, Państwowa Szkoła Techniczna w Wilnie, czy Wyższe Szkoły Pedagogiczne.

R1TxOrJtZDxwb

Zdjęcie przedstawia mężczyznę w białym fartuchu, który stoi przy stole laboratoryjny. Mężczyzna wprowadza pipetą substancję do próbówki. Na stole laboratoryjnym widoczny jest stojak na próbówki, mikroskop, cylinder, oraz inne sprzęty laboratoryjne. Mężczyzna ma krótkie włosy, wąsy i szpiczastą brodę.

Mimo zapóźnienia w stosunku do Europy Zachodniej i niewystarczających nakładów finansowych, Polska nauka odnotowała w okresie międzywojennym kilka znacznych sukcesów. Polscy matematycy stworzyli dwie słynne szkoły matematyczne – w Warszawie i we Lwowie. W Warszawie pracowali: Wacław Sierpiński, Zygmunt Janiszewski i Stefan Mazurkiewicz, a we Lwowie: Hugo Steinhaus i Stefan Banach. W Poznaniu natomiast matematycy Marian Rejewski, Jerzy Różycki i Henryk Zygalski, pracownicy Biura Szyfrów Sztabu Głównego, próbowali odczytać informacje nadawane przez niemiecką maszynę szyfrującą Enigmę. W 1932 r. udało się to Rejewskiemu, który ubiegł tym samym służby innych państw. Wielkie osiągnięcia odnotowano także w medycynie. Ludwik Hirszfeld, wybitny mikrobiolog zajmujący się badaniem krwi, wprowadził oznaczenia poszczególnych grup: A, B, AB, 0, zaś biolog Rudolf Weigl wynalazł pierwszą skuteczną szczepionkę przeciw durowi plamistemu (tyfusowi).

W II RP sukcesami szczycili się także znakomici inżynierzy, m.in. Stefan Bryła (konstruktor budynku Prudentialu i pierwszego na świecie mostu spawanego), czy konstruktorzy lotniczy (twórcy serii kilkunastu udanych modeli samolotów sportowych RWD czy najnowocześniejszego w Europie bombowca PZL‑37 „Łoś”). W 1937 r. Polacy skonstruowali też pierwszy na świecie parowóz pośpieszny Pm36 (zwany „Piękną Heleną”). Za ten projekt otrzymali złoty medal na Wystawie Techniki i Sztuki w Paryżu. W okresie międzywojennym działalność rozpoczęło też Polskie Radio, które regularnie zaczęło nadawać 18 kwietnia 1926 roku.

Słownik

Słowa kluczowe

II Rzeczypospolita, okres międzywojenny, kultura, sztuka, sport, teatr, malarstwo, literatura, dzieje II Rzeczypospolitej

Bibliografia

R. Kaczmarek, Historia Polski 1914 - 1989, Warszawa 2014.

W. Roszkowski, Historia Polski 1914‑1991, PWN, Warszawa 1992.