Przeczytaj
Literatura okresu międzywojennego w Polsce
W 1920 roku powstał Związek Zawodowy Literatów Polskich, a w 1924 roku – polska sekcja Pen Clubu reprezentująca rodzimą literaturę na forum międzynarodowym. Literaturę międzywojenną można podzielić na dwa okresy. Pierwszy, przypadający na lata dwudzieste XX wieku, cechowały optymizm i euforia z powodu zakończenia wojny i odzyskania niepodległości. Twórcy wierzyli w świetlaną przyszłość Polski i pragnęli być jej częścią. Twórczość tego okresu była pochwałą radości życia i witalności. W drugim okresie – w latach trzydziestych – zaczął dominować nurt pesymistyczny. Pojawiło się poczucie zawodu, zaczęto dostrzegać narastający kryzys cywilizacyjny. Było to spowodowane mi.n. recesją gospodarczą i napiętą sytuacją międzynarodową, które odebrały ludziom nadzieję na lepsze jutro.
Literatura odkryła nowe tematy, stała się mniej podniosła niż w okresie Młodej Polski, a bliższa codziennym problemom. Ostry rozrachunek z rzeczywistością odrodzonego państwa podjęli Stefan Żeromski w Przedwiośniu oraz Juliusz Kaden‑Bandrowski w powieści Generał Barcz. Ważne problemy społeczne, takie jak ubóstwo, nierówności społeczne czy aborcja poruszyła Zofia Nałkowska w książce Granica. Głębią psychologiczną postaci imponuje pisarstwo Marii Dąbrowskiej, przede wszystkim kilkutomowe dzieło Noce i dnie. Wielką popularność w czasach międzywojnia zyskały książki Tadeusza Dołęgi Mostowicza, mocno osadzone w ówczesnych realiach, takie jak Znachor oraz Kariera Nikodema Dyzmy. Nurt literatury zaangażowanej społecznie reprezentował polskojęzyczny pisarz ze Śląska Gustaw Morcinek, autor m.in. powieści Wyrąbany chodnik, który akcje swoich dzieł osadzał w środowisku górniczym.
Zachwyt krytyków wzbudziła debiutancka książka Henryka Worcella Zaklęte rewiry opowiadająca o pracy… kelnerów. Wybitne tłumaczenia dzieł literatury francuskiej tworzył natomiast Tadeusz „Boy” Żeleński (np. Pieśń o Rolandzie). Tłumaczeniami zajmował się także znakomity poeta Leopold Staff, który przełożył na język polski chociażby Cierpienia młodego Wertera Johanna Wolfganga Goethego oraz Kwiatki świętego Franciszka z Asyżu. Prekursorem i zarazem wielkim mistrzem reportażu był Melchior Wańkowicz, autor relacji z Rosji Sowieckiej (Opierzona rewolucja) oraz niemieckich Prus Wschodnich (Na tropach Smętka). Ważną pozycję w dorobku literackim międzywojnia zajmują eksperymentalne dzieła Stanisława Ignacego Witkiewicza (dramat Szewcy) oraz Brunona Schulza (opowiadania Sklepy cynamonowe). Polska literatura znajdowała uznanie poza granicami kraju, czego dowodzi literacka Nagroda Nobla z 1924 r. dla Władysław Reymonta za przedwojenną powieść Chłopi.
Poezja w II Rzeczypospolitej
Lata dwudzieste to okres dominacji poezji, a zwłaszcza dwóch jej dwóch nurtów: skamandryckego i awangardowego. Dobitnie zaznaczyli swą obecność twórcy młodej generacji, debiutujący już w wolnej Polsce. Poeci Skamandra: Julian Tuwim, Jan Lechoń, Antoni Słonimski, Kazimierz Wierzyński, Jarosław Iwaszkiewicz – dążyli do związania poezji z teraźniejszością, codziennością, powszednim konkretem i do zbliżenia języka poetyckiego do mowy potocznej, z zachowaniem tradycyjnych form wyrazu i częściowym respektowaniem konwencji tradycyjnej nastrojowości poetyckiej.
W opozycji do nich pozostawali awangardowi futuryścifuturyści skupieni wokół warszawskiego czasopisma Nowa Sztuka, domagający się zerwania z przeszłością (Anatol Stern, Bruno Jasieński i Aleksander Wat) oraz przedstawiciele awangardyawangardy krakowskiej definiującej swój program poetycki hasłem: miasto, masa, maszyna (Julian Przyboś, Jalu Kurek). Inne istotne grupy poetyckie tego okresu to Awangarda Lubelska (Józef Czechowicz), Żagary (Czesław Miłosz) oraz nurty zapoczątkowane w latach wcześniejszych: ekspresjonistów (Stanisław Przybyszewski) i symbolistów (Bolesław Leśmian).
Rozwój sztuki – malarstwa, muzyki i teatru
Malarstwo w dwudziestoleciu międzywojennym charakteryzowało się przede wszystkim mnogością kierunków. Na świecie rozwijały się nurty takie jak: kubizm, abstrakcjonizm, dadaizm, surrealizm, ekspresjonizm, a ich wpływy wyraźnie widać w polskiej sztuce. Najwybitniejsi malarze to Witkacy, Leon Chwistek i Władysław Strzemiński oraz mieszkający we Francji Józef Pankiewicz i Tadeusz Makowski. Podobne zróżnicowanie, jak w malarstwie można było zauważyć w muzyce Wśród kompozytorów najbardziej znanym był Karol Szymanowski, autor wystawianej do dziś opery Król Roger i baletu Harnasie. Na okres dwudziestolecia przypada trzeci okres w twórczości Szymanowskiego – narodowy. Ważną postacią był również Feliks Nowowiejski (m.in. Opera Bałtyku) i Ludomir Różycki (m.in. opera Diabelski młyn).
Prężnie rozwijał się teatr, choć nadal pozostawał rozrywką elitarną. W 1929 roku teatry odwiedziło zaledwie 200 tysięcy widzów, a nieliczne sztuki utrzymywały się na afiszu dłużej niż przez 30 wieczorów. Na taki sukces mogły liczyć przede wszystkim komedie i przedstawienia rewiowie wystawiane w niewielkich teatrzykach i kabaretach. Nowatorskie inscenizacje na najwyższym, europejskim poziomie tworzyli natomiast Leon Schiller i Wilam Horzyca, obaj popularyzujący teatr monumentalnyteatr monumentalny. Najwybitniejszymi aktorami polskich scen byli: Irena Eichlerówna, Stefan Jaracz, Juliusz Osterwa, Józef Węgrzyn i Aleksander Zelwerowicz, a głównymi ośrodkami życia teatralnego: Warszawa, Wilno i Lwów. Najsłynniejszą sceną odrodzonej Polski stał się eksperymentalny teatr Juliusza Osterwy Reduta, działający w Warszawie, Wilnie i Grodnie. Pracę dla niego Osterwa pojmował jako specjalną służbę i posłannictwo. W Warszawie działały również teatry dramatyczne: Teatr Polski Arnolda Szyfmana powołany w 1913 roku i przodujący w widowiskach monumentalnych oraz finansowany przez Związek Zawodowy Kolejarzy Teatr Ateneum, kierowany przez Stefana Jarcza. Obydwa teatry istnieją do dziś.
Polska kinematografia w dwudziestoleciu międzywojennym świetnie spełniała wymogi przeciętnego widza. Przed wojną nakręcono aż 267 pełnometrażowych filmów, które przyniosły sławę i dochody reżyserom, aktorom oraz twórcom filmowych melodii i piosenek. Kinematografia najszybciej rozwijała się w Warszawie. Polskie produkcje filmowe nie wyróżniały się walorami artystycznymi czy technicznymi, ale w rodzimych kinach biły rekordy popularności. Najczęściej poruszały tematy miłosne bądź patriotyczne.
Sport w okresie międzywojennym
Sport bardzo szybko stał się ogromnie ważną sferą życia, a Polacy pokochali sportową rywalizację – zarówno jako widzowie, jak i czynni sportowcy. Organizacje i kluby sportowe (jak np. Warszawskie Towarzystwo Wioślarskie, Klub Sportowy Czarni Lwów, KS Cracovia) powstawały jak grzyby po deszczu, pierwsze z nich rozpoczęły działalność jeszcze w XIX i na początku XX wieku. W 1932 roku istniało w Polsce już 5,2 tysięcy stowarzyszeń sportowych, a pięć lat później – niemal 10 tysięcy! W 1937 roku sport można było uprawiać na 1,6 tys. boiskach piłkarskich, 1,2 tys. halach gimnastycznych i 340 pływalniach.
W promocję sportu angażowali się politycy. Nad PKOl protektorat objął Józef Piłsudski, który uznawał sportową rywalizację za m.in. ważny czynnik w procesie budowy wspólnotowości i obronności kraju. Sporym zainteresowaniem cieszył się futbol – pierwszy oficjalny mecz reprezentacja Polski rozegrała z Węgrami w 1921 roku.
W okresie międzywojennym przed sportowcami stanął nowy cel – udział w zawodach na poziomie międzynarodowym. Już 12 października 1919 roku powołano Komitet Udziału Polski w Igrzyskach Olimpijskich (od 1925 roku – Polski Komitet Olimpijski). Start Polaków w Igrzyskach VII Olimpiady w Antwerpii w 1920 roku niestety nie doszedł do skutku z powodu wybuchu wojny polsko‑bolszewickiej. Historyk sportu prof. Ryszard Wryk obliczył, że w walkach z bolszewikami wzięło udział ponad 70 przyszłych olimpijczyków!
Na pierwsze sukcesy olimpijskie nie trzeba było jednak długo czekać– na igrzyskach w Paryżu w 1924 roku Polacy zdobyli srebro w kolarstwie torowym, które wywalczyli: Józef Lange, Jan Łazarski, Tomasz Stankiewicz, Franciszek Szymczyk. Pierwsze polskie tytuły mistrzów olimpijskich także przypadają na okres II RP: Halina Konopacka – rzut dyskiem (Amsterdam 1928), Janusz Kusociński – bieg na 10 000 metrów (Los Angeles 1932), Stanisława Walasiewiczówna – bieg na 100 m kobiet (Los Angeles 1932). Łącznie polscy olimpijczycy w dwudziestoleciu międzywojennym zdobyli 20 medali, a w latach 1924–1936 w Igrzyskach Olimpijskich wzięło udział 327 Polaków.
Sport uprawiano także amatorsko – elity grywały w tenisa, popularne stały się wędrówki po górach oraz spływy kajakowe, zimą chętnie jeżdżono na nartach i łyżwach. Pasjonatami kultury fizycznej była głównie młodzież. W latach 1930‑1938 Państwową Odznakę Sportową, nadawaną za zdanie okresowej próby sprawności fizycznej, zdobyło niemal 800 tysięcy osób!
System oświatowy i nauka
Polskie szkolnictwo i nauka musiały przede wszystkim nadrobić lata opóźnienia będące wynikiem rozbiorów. W dniu 7 lutego 1919 r. wydano dekret o obowiązku szkolnym, który wprowadził obowiązkową 7‑letnią szkołę powszechną dla wszystkich dzieci od 7. do 14. roku życia. Zmiany w organizacji szkolnictwa II RP zapoczątkowała ustawa Stanisława Grabskiego z 31 lipca 1924 r. (tzw. Lex Grabski). Regulowała ona kwestię szkolnictwa dla mniejszości narodowych, wprowadzając m.in. szkoły dwujęzyczne jako podstawowy typ szkół. W 1932 r. Janusz Jędrzejewicz, minister wyznań religijnych i oświecenia publicznego, przeprowadził kolejną reformę edukacji, która tym razem scaliła system szkół podstawowych z ponadpodstawowymi. Szkoła podstawowa trwała siedem lat. Po sześciu latach uczeń, który chciał kształcić się dalej, mógł zdawać do gimnazjum, a później do liceum, po którym zdawano egzamin maturalny. Powstały też gimnazja i licea zawodowe. Rozwijało się również szkolnictwo wyższe. Wkrótce po odzyskaniu niepodległości, w latach 1919–1923, powstało wiele nowych uczelni, m.in.: Katolicki Uniwersytet Lubelski, Uniwersytet Poznański, Uniwersytet Wileński, Akademia Górnicza w Krakowie, oraz wyższych szkół zawodowych, m.in.: szkoła inżynierska im. Wawelberga i Rotwanda w Warszawie, Państwowa Szkoła Techniczna w Wilnie, czy Wyższe Szkoły Pedagogiczne.
Mimo zapóźnienia w stosunku do Europy Zachodniej i niewystarczających nakładów finansowych, Polska nauka odnotowała w okresie międzywojennym kilka znacznych sukcesów. Polscy matematycy stworzyli dwie słynne szkoły matematyczne – w Warszawie i we Lwowie. W Warszawie pracowali: Wacław Sierpiński, Zygmunt Janiszewski i Stefan Mazurkiewicz, a we Lwowie: Hugo Steinhaus i Stefan Banach. W Poznaniu natomiast matematycy Marian Rejewski, Jerzy Różycki i Henryk Zygalski, pracownicy Biura Szyfrów Sztabu Głównego, próbowali odczytać informacje nadawane przez niemiecką maszynę szyfrującą Enigmę. W 1932 r. udało się to Rejewskiemu, który ubiegł tym samym służby innych państw. Wielkie osiągnięcia odnotowano także w medycynie. Ludwik Hirszfeld, wybitny mikrobiolog zajmujący się badaniem krwi, wprowadził oznaczenia poszczególnych grup: A, B, AB, 0, zaś biolog Rudolf Weigl wynalazł pierwszą skuteczną szczepionkę przeciw durowi plamistemu (tyfusowi).
W II RP sukcesami szczycili się także znakomici inżynierzy, m.in. Stefan Bryła (konstruktor budynku Prudentialu i pierwszego na świecie mostu spawanego), czy konstruktorzy lotniczy (twórcy serii kilkunastu udanych modeli samolotów sportowych RWD czy najnowocześniejszego w Europie bombowca PZL‑37 „Łoś”). W 1937 r. Polacy skonstruowali też pierwszy na świecie parowóz pośpieszny Pm36 (zwany „Piękną Heleną”). Za ten projekt otrzymali złoty medal na Wystawie Techniki i Sztuki w Paryżu. W okresie międzywojennym działalność rozpoczęło też Polskie Radio, które regularnie zaczęło nadawać 18 kwietnia 1926 roku.
Słownik
ogół zróżnicowanych tendencji w sztuce XX wieku, odznaczających się radykalnym nowatorstwem
awangardowy kierunek literacko‑artystyczny występujący z hasłami tworzenia nowych form sztuki i nowego stylu życia, zgodnego z rytmem przemian XX‑wiecznej cywilizacji
utwór literacki, muzyczny itd. oparty na komizmie, przejaskawieniu przedstawionego świata; komiczny, karykaturalny
kierunek w literaturze i sztuce przełomu XIX i XX wieku podkreślający rolę indywidualizmu, symbolizmu i estetyzmu
(gr. paroidia) utwór naśladujący i ośmieszający jakiś styl, dzieło, gatunek literacki itp.
miał być teatralnym wyrazem stylu narodowego polskich romantyków. Jego wyróżnikami w praktyce scenicznej były: wielki rozmach inscenizacyjny, nieco patetyczne, antypsychologiczne aktorstwo, dynamiczna aranżacja scen zbiorowych, udział dużego zespołu aktorskiego i grup statystów, dekoracje inspirowane awangardą
Słowa kluczowe
II Rzeczypospolita, okres międzywojenny, kultura, sztuka, sport, teatr, malarstwo, literatura, dzieje II Rzeczypospolitej
Bibliografia
R. Kaczmarek, Historia Polski 1914 - 1989, Warszawa 2014.
W. Roszkowski, Historia Polski 1914‑1991, PWN, Warszawa 1992.