Praca dzieci to pojęcie odnoszące się do zatrudniania małoletnich w każdej pracy, co wiąże się z pozbawieniem ich dzieciństwa jako ważnego elementu rozwoju. Zatrudnianie dzieci uważane jest za szkodliwe moralnie, utrudnia małoletnim dostęp do edukacji. Praktyka zatrudniania dzieci uznawana jest za wyzysk i współczesną formę niewolnictwa - z tego względu zakazana jest przez większość krajów.

Praca dzieci to kwestia gruntownie uwarunkowana historycznie. Małoletni pracowali bowiem od zawsze, głównie pomagając swoim rodzicom przy zajęciach, które oni sami podejmowali. Zarówno w małych, jak i dużych społecznościach młodzi pracownicy byli niezbędni do utrzymania produkcji na takim poziomie, by zaspokoić potrzeby całej grupy ludzi. Co więcej, dzieci zwykle przejmowały zajęcia swoich opiekunów, toteż - z racji wdrażania ich do określonych działalności już od najmłodszych lat - w okresie nastoletnim były już wykwalifikowanymi pracownikami niepotrzebującymi nadzoru podczas wykonywania określonych czynności.

Warto też pamiętać, że przed wiekami oczekiwana długość życia była dużo krótsza niż współcześnie, toteż już nastolatkowie uważani byli za osoby dorosłe i podejmowali te same obowiązki. W czasach, gdy ludzie żyli średnio 40‑50 lat, nie można było pozwolić sobie na zbyt długie wdrażanie młodzieży do ich przyszłych zawodów. Co więcej, przez wiele wieków edukacja dzieci nie podlegała instytucjonalizacji, a pozwolić na nią mogli sobie jedynie najlepiej sytuowani obywatele. Z tego względu większość wiedzy praktycznej małoletni zdobywali poprzez obserwację dorosłych i pomoc przy ich codziennych obowiązkach, a więc również - w pracy.

Następujące po sobie rewolucje przemysłowe, których początek przypada na XVIII wiek, przyczyniły się do wykorzystywania pracy dzieci na jeszcze większą skalę. Wynikało to z zapotrzebowania na pracowników wciąż rozrastających się fabryk. Szybko odkryto, że dzieci mogą być dużo słabiej opłacane (nierzadko 10‑20% wynagrodzenia osoby dorosłej na tym samym stanowisku), a w dodatku znacznie łatwiej je kontrolować, gdyż nie mają siły ani umiejętności potrzebnych do przeciwstawienia się dorosłym pracodawcom.

Nie wszyscy małoletni byli posyłani do pracy na siłę. Wiele osób spośród dzieci i młodzieży dobrowolnie podejmowało się zarobkowania celem partycypacji w budżecie rodzinnym. Do dziś małoletni pracują głównie w tych środowiskach, gdzie powszechne jest ubóstwo.

Początek XIX wieku przyniósł pewne zmiany w postrzeganiu pracy dzieci. Wielka Brytania przyjęła w 1819 roku Cotton Mills and Factories Act będący pierwszym dokumentem podejmującym próbę regulacji pracy nieletnich. Zgodnie z tym aktem prawnym dzieciom poniżej 9 roku życia nie wolno było pracować (dotychczas nawet czterolatki zatrudniane były w fabrykach i kopalniach), natomiast młodzież w wieku 9–16 lat mogła zarabiać przez 16 godzin dziennie. W połowie XIX wieku Wielka Brytania dopuszczała pracę dzieci (9‑16 lat) przez 60 godzin tygodniowo. Początek XX wieku przyniósł podwyższenie minimalnego wieku młodocianego pracownika do 12 lat.

Pomimo powolnych zmian, wielu małoletnich nadal podlegało wyzyskowi pracowniczemu jeszcze w połowie XX wieku. Niejednokrotnie dzieci zatrudniane były do wykonywania bardzo ciężkich prac, w dodatku w szkodliwych dla zdrowia warunkach. Przykładem może być choćby praca w przemyśle szklarskim, w którym na początku XX wieku zatrudnionych było dziesiątki tysięcy chłopców.

Te osoby małoletnie, które nie pracowały w fabrykach, angażowane były do zajęć w ramach tzw. produkcji domowej niepodlegającej kodyfikacji w równym stopniu, co praca w przedsiębiorstwach. Praca w domu dotyczyła różnych dziedzin, jak choćby krawiectwa, kaletnictwa, gastronomii, ale także prac montażowych i rolnictwa. W takich warunkach dzieci najczęściej pracowały u boku bliskich dorosłych, zwłaszcza kobiet (matek i babć).

RgEJo8duRwvOF

Zdjęcie przedstawia kilkuletnie dzieci pracujące w fabryce. Chłopcy stoją na boso na konstrukcji, na której znajdują się liczne szpulki nici.

R1XPAvf2lz928

Archiwalne zdjęcie przedstawia dzieci stojące przed budynkiem, przed drzwiami. To kilkuletnie dziewczynki ich rówieśnicy chłopcy. Dzieci są ciepło ubrane.

RaJTlBAV6qu2c

Na zdjęciu jest wnętrze hali fabryki. Pomiędzy rzędami krosien stoi kilkuletnia dziewczynka.

Współcześnie wykorzystywanie dzieci do pracy uważane jest za formę niewolnictwa. Szacuje się, że od 150 do nawet 250 milionów małoletnich może być zmuszanych do pracy ponad własne siły, w dodatku za wynagrodzenie niewspółmierne do wykonywanych czynności.

Uważa się, że najwięcej dzieci pracuje w Indiach. W kraju tym niektóre osoby zatrudniane są tuż po skończeniu piątego roku życia. Maluchy podejmują się najróżniejszych prac - produkują piłki, sztuczne ognie, ale także wypalają cegły. Angażowane są też w sprzedaż kwiatów i pamiątek.

Z kolei Bangladesz to światowy potentat obuwniczo‑odzieżowy. Małe dzieci pracują tam przy szyciu ubrań i butów. W Chinach natomiast małoletni zatrudniani są przy produkcji zabawek.

W szczególnie niebezpiecznych warunkach młodzi ludzie pracują w tych rejonach świata, gdzie znajdują się plantacje. Na Wybrzeżu Kości Słoniowej ogromna rzesza maluchów zatrudniona jest przy uprawach kakaowca. Z kolei w Uzbekistanie nieletni pracują przy uprawie bawełny. Niejednokrotnie normy produkcyjne znacznie przekraczają fizyczne i psychiczne możliwości kilku- i kilkunastolatków. Z kolei za niesprostanie wygórowanym oczekiwaniom grożą kary, w tym również te cielesne. Za swoją ciężką pracę młodociani pracownicy otrzymują równowartość kilku centów, a i to nie zawsze. Zdarza się bowiem, że jedynym wynagrodzeniem za trud jest posiłek, na który nie wszyscy pracownicy mogą liczyć w swoich rodzinnych domach.

Jednak nie wszystkie przykłady wykorzystywania dzieci i młodzieży są tak drastyczne jak te wymienione powyżej. Nawet w krajach wysoko rozwiniętych młodzi ludzie angażowani są do pracy pod pretekstem pomocy rodzinie w codziennych obowiązkach. Zwykle ma to miejsce w miesiącach wolnych od nauki w szkole, kiedy młodzi ludzie nakłaniani są do codziennej pomocy w pensjonatach, restauracjach i gospodarstwach swoich bliskich. Zwykle nie otrzymują oni nawet najmniejszego wynagrodzenia za swoją pracę. Warto w tym miejscu wspomnieć, że regularne wykorzystywanie młodych ludzi do pomocy (np. przez całe wakacje) bez ich wynagrodzenia jest niezgodne z prawem, nawet jeśli chodzi rodzinne biznesy. Należy mieć natomiast na uwadze, iż obowiązkiem dzieci jest pomoc swoim rodzinom w zakresie adekwatnym do wieku i umiejętności (małoletni posiadają tak prawa, jak i obowiązki).

W Polsce, podobnie jak w innych krajach, dawniej praca dzieci nie była uznawana za działanie moralnie szkodliwe. Obecnie obowiązkiem małoletnich do ukończenia 18. roku życia jest nauka, który to obowiązek reguluje zapis Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 r. Co więcej, kodeks pracy ustanawia dolną granicę wieku młodocianych pracowników na 15 lat. Zatrudnianie młodszych osób jest kategorycznie zakazane. Niemniej praktyka często okazuje się inna. Młodzież w Polsce pracuje głównie na wsiach, zwłaszcza w okresie żniw, pomagając bliskim posiadającym gospodarstwa. W miastach nastolatkowie bywają nakłaniani są do pomocy przy rodzinnych biznesach (np. zmywanie naczyń w restauracji, załadunek towaru itp.). Bardzo często obowiązki takie uznawane są za naturalną pomoc, jaką dzieci powinny służyć swoim rodzicom, dlatego rzadkością jest, by za wypełnione zadania dostawały one choćby kieszonkowe.

Rhwgv1k1xe6vN

Na zdjęciu jest kilkuletnia dziewczynka. Siedzi na szerokich schodach na małym dywanie i pracuje przy krosnach.

R5wsM7opQ2x38

Na zdjęciu jest dwoje dzieci. Każde z nich na głowie niesie po sześć cegieł ułożonych po dwie w stos. Dzieci mają śniadą cerę. Znajdują się na terenie fabryki cegieł.

RwPAzfMLXfXpV

Na zdjęciu jest kilkuletni ciemnoskóry chłopiec. Siedzi na okrągłych płaskich kamieniach. W dłoni trzyma młotek. Chłopiec jest boso, jest brudny.

Współczesne przyczyny i skutki pracy dzieci

Choć dziecko uważane jest za jednostkę autonomiczną już od epoki oświecenia, to w rzeczywistości maluchy i nastolatkowie postrzegani byli jako własność dorosłych. Dopiero wiek XX przyniósł istotne regulacje dotyczące ograniczenia lub próby całkowitej eliminacji wykorzystywania małoletnich do pracy. W 1913 roku miał miejsce I Międzynarodowy Kongres Opieki nad Dzieckiem, podczas którego pochylono się nad kwestią wyzysku nawet kilkuletnich dzieci w przemyśle. W 1920 roku powstał natomiast Międzynarodowy Związek Pomocy Dzieciom (UISE) z siedzibą w Genewie. To za sprawą tej organizacji w 1924 roku Zgromadzenie Ligi Narodów przyjęło Deklarację Praw Dziecka (tzw. Genewską). Działania te uznać można za początek ochrony dzieci, ich prawa do edukacji, beztroskiego dzieciństwa i bezpieczeństwa.

Przeciwdziałaniem zatrudnianiu małoletnich zajmuje się również ONZ oraz Międzynarodowa Organizacja PracyMiędzynarodowa Organizacja PracyMiędzynarodowa Organizacja Pracy powstała w 1919 roku. Ta druga organizacja opracowała Międzynarodowy Program Eliminacji Pracy Dzieci polegający m.in. na zwiększaniu świadomości dotyczącej szkodliwości pracy małoletnich i wzmacnianiu instytucji zwalczających zatrudnienie dzieci oraz promowaniu zasad zrównoważonego rozwoju. Przykładem działaniu programu jest dofinansowanie rządu Pakistanu celem zapewnienia edukacji i szkolenia zawodowego dzieciom wycofanym z rynku pracy ze względu na zbyt młody wiek.

Kolejnym etapem prawnej ochrony dzieci i młodzieży było przyjęcie przez zgromadzenie Ogólne ONZ w 1959 r. Deklaracji Praw Dziecka, która w 1989 roku przekształciła się w powszechnie obowiązującą Konwencję o Prawach DzieckaKonwencja o Prawach DzieckaKonwencję o Prawach Dziecka.

W 2000 roku mocy nabrała Europejska konwencja o wykonywaniu praw dzieci uchwalona przez Radę Europy. W wielu krajach, zwłaszcza wysoko rozwiniętych, istnieje również urząd Rzecznika Praw Dziecka, który w imieniu małoletnich występuje w obronie ich praw.

Innymi organizacjami, które zajmują się ochroną dzieci i młodzieży przed wyzyskiem jest UNESCOUNESCOUNESCO z siedzibą w Paryżu i UNICEFUNICEFUNICEF z siedzibą w Nowym Jorku. Obie instytucje zajmują się ochroną praw człowieka (UNICEF z naciskiem na prawa dzieci) oraz prawem do powszechnego dostępu do edukacji i kultury.

Część krajów usiłuje zwalczać problem pracy dzieci na swoim terytorium. Dobrym przykładem mogą być Indie, gdzie w 2013 roku Sąd Najwyższy w Pendżabie i Haryanie zakazał zatrudniania małoletnich do 14 roku życia. Wyjątkiem jest praca przy rodzinie prowadząca do wyuczenia zawodu.

R1HvdPPHdCye7

Zdjęcie przedstawia tłum dzieci i dorosłych. Na pierwszym planie wyróżniają się dwie kilkunastoletnie dziewczynki, które mają na sobie szerokie szarfy z napisem po angielsku i w innym obcym języku. Napisy odwołują się do zakazu niewolniczej pracy.

Słownik