Przeczytaj
Potrzebne ręce do pracy
W XIII w. nastąpił w Europie, a tym samym na ziemiach polskich, dynamiczny rozwój gospodarczy. Dla władców dzielnicowych z dynastii piastowskiej największy problem stanowił brak rąk do pracy. Potrzebni byli osadnicy z państw, w których panowało przeludnienie i brakowało ziemi do uprawy, czyli z zachodniej części Europy, szczególnie z Niemiec i FlandriiFlandrii. To kongregacjekongregacje zakonne zaczęły najszybciej sprowadzać z państw, z których pochodzili zakonnicy, grupy osadnicze. Uzgodnione z przybyszami warunki były korzystne i zachęcały do dalekiej podróży oraz osiedlenia się na ziemiach polskich. W ten sposób powstał system zachęt, powielany przez kolejnych władców i panów feudalnych w umowach lokacyjnych z osadnikami.
Nowe rozwiązania pilnie poszukiwane
Dochody książąt, którzy skorzystali z nowych rozwiązań lokacyjnych, rosły i z tego powodu inni książęta piastowscy zaczęli brać z nich przykład. Lokowali oni wsie i miasta w nowych miejscach (na tzw. surowym korzeniu) lub przenosili stare osady na nowe prawo, ponieważ nowe rozwiązania przyciągały osadników. Koloniści zasiedlali opuszczone wsie, nieużytki, wycinali puszcze i tworzyli system osad według określonego wzorca.
Warunkiem założenia wsi (a także miasta) na prawie niemieckim było spisanie dokumentu lokacyjnego.
Wiek V–XV w źródłachFragment dokumentu dla biskupa Bogufała wydanego przez księcia wielkopolskiego w Pobiedziskach 7 kwietnia 1246 r.
W imię pana naszego Jezusa Chrystusa. Amen.
Niech będzie wiadome wszystkim, że my Przemysław, z bożej łaski książę Polski, syn niegdyś [tj. zmarłego] księcia Władysława, kierowani nasza szczodrobliwością i powodowani miłością, jaka żywimy do Boga i jego apostołów, błogosławionego Piotra i błogosławionego Pawła, jak również do czcigodnego ojca naszego pana Bogufała, biskupa poznańskiego.
Przyznajemy temu biskupowi i jego następcom wolność lokowania wsi tego biskupstwa na prawie niemieckim.
Źródło: Wiek V–XV w źródłach, oprac. S.B. Lenard, M. Sobańska-Bondaruk, Warszawa 1997, s. 228.
Zawarte w dokumencie prawa i obowiązki ustalał z panem feudalnym przedstawiciel osadników, zwany zasadźcą, lokatorem. Po sprowadzeniu przez niego grupy osadniczej zostawał sołtysemsołtysem we wsi (lub wójtemwójtem w mieście). Osadnicy otrzymywali na dziedziczną własność działkę ziemi wielkości 1 łanałana, za której użytkowanie płacili panu feudalnemu czynsz. Ze względu na warunki zasiedlania mogli uzyskać tzw. wolniznęwolniznę – czasowe zwolnienie z płacenia wszelkich zobowiązań (najdłuższe wynosiło 24 lata). Koloniści zachowywali wolność osobistą, a więc mogli opuścić wieś po zapłaceniu czynszu za okres wolnizny i znalezieniu następcy. Ziemia, na której lokowano osadników, musiała być objęta immunitetemimmunitetem nadanym przez księcia, przyznającym zwierzchność sądową panu feudalnemu.
Wiek V–XV w źródłachFragment dokumentu dla biskupa Bogufała wydanego przez księcia wielkopolskiego Przemysława I w Pobiedziskach 7 kwietnia 1246 r.
W imię pana naszego Jezusa Chrystusa. Amen.
[…] 3. A nadto, zastrzegając dla naszego tylko sądu jedynie sprawy o głowę i członki, zwalniamy całkowicie i we wszystkim właścicieli [posiadaczy], czyli mieszkańców wspomnianych wsi od sądu czy jurysdykcji wszystkich wojewodów, kasztelanów albo innych niższych sędziów, tak aby odnośnie do dotyczących ich skarg nie inaczej jak przed obliczem pana swego biskupa lub sołtysa w poszczególnych sprawach mieli odpowiadać.
Źródło: Wiek V–XV w źródłach, oprac. S.B. Lenard, M. Sobańska-Bondaruk, Warszawa 1997, s. 228.
Narodziny logistyki miejskiej
W przypadku miast rzadko odbywała się lokacjalokacja na surowym korzeniu (czyli w miejscu dotąd niezamieszkanym), przenoszono raczej centrum powstałego wcześniej ośrodka miejskiego na inny duży, płaski teren. Rozprzestrzenienie się skodyfikowanego prawa miejskiego i zasad lokacji miejskich przyczyniło się do powstania wielu miast o podobnym wyglądzie i sposobie organizacji wewnętrznej. Na ziemiach polskich najczęściej stosowano prawo magdeburskie (pierwsze miasto, które je otrzymało, to Złotoryja w 1211 r.), rzadziej prawo lubeckie (ziemie nad Bałtykiem) i prawo flamandzkie. Ze Śląska prawo niemieckie rozprzestrzeniło się na Małopolskę, Wielkopolskę, następnie na Ruś Halicką. Dominujące prawo magdeburskie występowało w dwóch wersjach: prawa średzkiego (od Środy Śląskiej) i prawa chełmińskiego (od Chełmna). Wersje spolszczone zawierały dużo więcej przywilejów i udogodnień dla osadników niż pierwowzór. Miasta na prawie niemieckim na ziemiach polskich stały się wzorem dla miast wschodniej Europy: Wilna, Rygi, Mińska i Kijowa.
Cechą charakterystyczną dla prawa magdeburskiego było funkcjonowanie w mieście dwóch zespołów: ławy miejskiejławy miejskiej i rady miejskiejrady miejskiej. Każda z nich zajmowała się prawem miejskim, ale w inny sposób. Ławnicy stosowali prawo w praktyce – sprawowali sądy. RajcowieRajcowie zarządzali miastem i uchwalali prawa miejskie, tworząc normy prawne dla ogółu mieszkańców miasta. Na czele ławy miejskiej stał wójt – dawny zasadźca, urzędnik księcia lub pana feudalnego. Przewodniczącym rady miejskiej, organu samorządowego miasta, był burmistrzburmistrz. Rada miejska, która powstała później niż ława, była organem przedstawicielskim dla mieszczan, chroniącym ich prawa i przywileje.
Do dzisiaj używana jest terminologia związana z funkcjonowaniem miasta, która pochodzi z języka niemieckiego: rynek (Ring), ratusz (Rathaus), rada (Rat) miejska, burmistrz (Bürgermeister).
Zmiany, zmiany wszędzie
Od XII w. na wsiach doszło do znaczących przemian, ponieważ osadnicy przywieźli ze sobą nowe sposoby uprawy ziemi i lepsze narzędzia. Rolnicy na ziemiach polskich przestali używać radła (prostego narzędzia spulchniającego glebę) i sochy (narzędzia do rycia ziemi z rozdwojonym rylcem). Zastąpił je ciężki pług, wyposażony w żelazny lemiesz z ostrzem odcinającym skiby ziemi od całości bryły i je obracający. W czasie żniw do ścięcia zboża używano sierpów, kos (od XIII w. wyrabianych na ziemiach polskich przez kowali), a do młócki – cepów. Uzyskane ziarno mielono ręcznie żarnami lub – coraz częściej – w wiatrakach i młynach wodnych, budowanych od XII w. również na ziemiach polskich.
Kolejna przemiana nastąpiła w sposobie zagospodarowywania ziemi: zamiast dwupolówki pojawiła się trójpolówka. Zwiększyła ona wykorzystanie ziem uprawnych oraz wydajność rolnictwa nawet o 30–50 proc. Osadnictwo na prawie niemieckim pozwalało na komasację (scalanie) gruntów i sprawną organizację podziału na trzy pola ze zmieniającym się co roku sposobem użytkowania.
Na ziemiach polskich przed nasileniem się ruchu osadniczego dominował handel wymienny: rolnicy wymieniali miód, skóry, bydło na wyroby rzemieślników, jako płacideł używano brył soli, skrawków płótna (stąd słowo „płacić”). Wraz z pojawieniem się osadników upowszechniało się stosowanie monet jako środka płatniczego, wymiana towarów zanikała. Z tego powodu cieńsze i szybko zużywające się monety (jak polski denardenar) książęta śląscy próbowali zastąpić w XIII w. trwalszym środkiem monetarnym. Jednak dopiero wprowadzona w Czechach (początek XIV w.) nowa moneta, bita z grubej blachy srebrnej, zwana groszem (z łac. grossus – gruby, tłusty) stała się obowiązującym środkiem płatniczym w środkowej Europie.
W wyniku przemian w XIII stuleciu na ziemiach polskich zróżnicowała się sytuacja prawna poszczególnych grup społecznych, dynamicznie zaczęły się kształtować stany. Najszybciej wyodrębniło się duchowieństwo, które stosowało własne prawo – kanoniczne – i w czasie rozbicia dzielnicowego otrzymało pierwsze przywileje (w Łęczycy, w Borzykowej). Dla rycerstwa, przemieniającego się w stan szlachecki, podstawą zmian były uzyskiwane od książąt immunitety. Największy wpływ na formowanie się stanu mieszczańskiego, jak również chłopskiego, miały zasady osadniczego prawa niemieckiego: wolność osobista, własne sądownictwo, samorząd.
Społeczeństwo na ziemiach polskich stało się w swoim zróżnicowaniu podobne do społeczeństw zachodniej Europy. Bogaci mieszkańcy miast rywalizowali z panem feudalnym czy książętami na polu kultury, a tym samym przyczyniali się do jej rozwoju i rozpowszechniania.
Osadnictwo na prawie niemieckim na ziemiach polskich, opierające się na stosowaniu prawa spisanego, wprowadziło także kulturę prawną obowiązującą na zachodzie Europy – przestrzegania norm prawnych i zasady równości wobec prawa w obrębie grup osadnicznych.
Słownik
(ze średniowiecznego j. niem. Bur(g)mīster - mistrz grodu) urząd powstały w Niemczech, na ziemiach polskich urząd ten pojawił się w XIII wieku, wraz z rozwojem samorządu miejskiego; był on przewodniczącym rady miejskiej
(z łac. deni – po dziesięć) dawna moneta srebrna wybijana w państwie rzymskim; w czasach średniowiecza, do XIII w., podstawowa jednostka monetarna, bita przez państwa chrześcijańskie; zastąpiona przez grosz
kraina historyczna nad Morzem Północnym, położona na terenie współczesnej Francji, Belgii i Holandii
(z łac. immunitas, od immunis – wolny od obowiązków) w średniowieczu przywilej zwalniający feudałów od obciążeń podatkowych (i.ekonomiczny) lub przekazanie im przez panującego władzy sądowniczej nad ludnością mieszkającą na ziemi objętej immunitetem (i. sądowy).
(z łac. congregatio – zebranie, towarzystwo) grupa klasztorów w jednym zgromadzeniu zakonnym; też: typ zgromadzenia zakonnego, którego członkowie składają tylko śluby proste
(z j. łac locatio – umieszczenie, uporządkowanie, wydzierżawienie) – termin oznaczający od XII wieku złożenie nowej wsi lub miasta, z czasem również przekształcenie już istniejącej osady przez uregulowanie założenia przestrzennego na podstawie prawa osadniczego, zwanego prawem niemieckim
(z niem. Lehen – lenno) jednostka miary powierzchni ziemi przeznaczonej pod zasiew, przyznanej osadnikowi przez feudała lub księcia; rozróżnia się dwa rodzaje łanów: mniejszy (chełmiński, tzw. włóka), liczący ok. 18 ha, oraz większy (flamandzki, królewski) – równy ok. 24 ha
sąd we wsiach lokowanych na prawie niemieckim, pod przewodnictwem sołtysa, złożony z ławników
popularny w średniowiecznej Polsce wariant prawa niemieckiego; opierało się na zasadach prawnych pochodzących z Magdeburga
(z jęz. polskiego, od słowa radzić) w średniowieczu organ samorządowy miasta lokowanego na prawie niemieckim, sprawujący bieżący zarząd, sądownictwo (dzielone z ławą sądową), a także prawodawstwo
(z jęz. polskiego, od słowa radzić) na ziemiach polskich od XIII w. członek rady miejskiej
(z jęz. niem. Schuldheiß, Scholtis, forma zlatynizowana scultetus, solthetus – dosłownie „winę nazywać”, sędzia) w średniowieczu osoba postawiona przez pana feudalnego na czele wsi lokowanej na prawie niemieckim
(inaczej lgota, wola) w średniowieczu zwolnienia od czynszów, świadczeń, robocizn, niekiedy dziesięcin, nadawane zazwyczaj przy lokowaniu miasta lub wsi
(z jęz. niem. Vogt – zarządca) dziedziczny urzędnik, stojący na czele miasta lub osady miejskiej lokowanej na prawie niemieckim. Otrzymał również władzę sądowniczą (w sprawach cywilnych i karnych) nad mieszkańcami
powstało między rokiem 1220 a 1235 na polecenie hrabiego Hoyera von Falkensteina; w XII w. do Saksonii przybyli z zachodu osadnicy z własnymi normami prawnymi, podjął on więc decyzję o spisaniu i ujednoliceniu prawa w swoich włościach, zadanie to powierzył urzędnikowi sądowemu Eikemu von Repkowowi; prawo zostało spisane po łacinie, przetłumaczone na język niemiecki, później było wielokrotnie przepisywane i modyfikowane; w XIV w. zespolono je z prawem kanonicznym i prawem rzymskim; przeróbka Zwierciadła Saskiego była podstawą prawa miejskiego w Magdeburgu
Słowa kluczowe
umowa lokacyjna, zasadźca, sołtys, wójt, ława, prawo niemieckie, trójpolówka, rozbicie dzielnicowe w Polsce
Bibliografia
M. Barański, Historia Polski średniowiecznej, Poznań 2012.
B. Bogucka, H. Samsonowicz, Dzieje miast i mieszczaństwa w Polsce przedrozbiorowej, Wrocław, 1986.
T. Jurek, E. Kizik, Historia Polski do 1572 roku, Warszawa 2013.
Z. Paszkowski, Historia idei miasta. Od antyku do renesansu, Szczecin 2015.
S. Szczur, Historia Polski. Średniowiecze, Warszawa 2013.