Urbanizacja

Urbanizacja oznacza procesy prowadzące do powstawania i rozwoju miast oraz przekształcania obszarów wiejskich w obszary miejskie. Wiąże się z nimi wzrost liczby mieszkańców, zwiększenie udziału ludności miejskiej w ogólnej liczbie mieszkańców oraz liczby ludności żyjącej według miejskich wzorców.

Ze względu na różnorodność procesów towarzyszących urbanizacji można wyróżnić różne jej płaszczyzny:

• urbanizacja demograficzna to wzrost liczby ludności miast wywołany migracją ludności ze wsi do miast,

• urbanizacja przestrzenna to powstawanie nowych miast, przekształcanie osad w miasta oraz miast w zespoły miejskie, wzrost powierzchni miast i zwiększanie ich pojemności m.in. poprzez zagęszczanie zabudowy lub wprowadzenie wielokondygnacyjnych budynków,

• urbanizacja ekonomiczna to zwiększenie liczby ludności zatrudnionej w zawodach pozarolniczych oraz zróżnicowania statusu materialnego ludności wiejskiej i miejskiej,

• urbanizacja społeczna to przejmowanie przez przybyszów ze wsi miejskiego stylu życia, ale także przenikanie na wieś miejskich wzorów życia.

Zróżnicowanie procesów urbanizacji na świecie

R1cV31vmllUub

Ilustracja przedstawia wzór na wskaźnik urbanizacji. Jest to liczba ludności mieszkającej w miastach podzielona przez ogólną liczbę ludności danego obszaru. Całość pomnożona jest przez 100%.

Na podstawie wartości wskaźnika przeprowadza się klasyfikację poziomu urbanizacji:

• mały poziom urbanizacji - poniżej 40%,

• średni poziom urbanizacji - 40‑60%,

• duży poziom urbanizacji - powyżej 60%.

R1RPFex2om5Ua

Mapa świata przedstawia odsetek osób mieszkających w miastach. Od 90 do 100% występuje w Japonii i Argentynie. Od 80 do 90% występuje w Kanadzie, USA, na Grenlandii, w Wenezueli, Kolumbii, Brazylii, Australii, Arabii Saudyjskiej, Hiszpanii, Francji, Wielkiej Brytanii, na Islandii, w Norwegii, Szwecji, Finlandii. Od 70 do 80% występuje w Peru, Meksyku, Rosji, Niemczech, we Włoszech, na Białorusi, Węgrzech, w Czechach, Grecji, Turcji, Iraku, Iranie, Korei Północnej, Algierii, Libii. Od 60 do 70% występuje w Boliwii, Angoli, Botswanie, RPA, Kongo, Maroku, Polsce, na Ukrainie, Litwie, Łotwie, w Estonii, Mongolii. Od 50 do 60% występuje w Mauretanii, Kamerunie, Kazachstanie, Chinach, Indonezji, na Słowacji, Chorwacji, w Bośni i Hercegowinie, Rumunii, Serbii, Albanii, w Ameryce Łacińskiej. Od 40 do 50% występuje w Mali, Egipcie, Nigerii, Somalii, Demokratycznej Republice Konga, Namibii, na Madagaskarze, w Tajlandii. Od 30 do 40% występuje w Sudanie, Tanzanii, Mozambiku, Indiach, Pakistanie, Birmie. Od 20 do 30% występuje w Czadzie, Etiopii, Kenii, Afganistanie, Papui Nowej Gwinei. Niższe odsetki występują w Nigrze, Sudanie Południowym.

Urbanizacja to trend występujący w ostatnich kilku stuleciach. Jeszcze na początku XIX wieku ludność miejska stanowiła tylko 2,4% populacji świata. Współcześnie na świecie w miastach mieszka 56,2% populacji i wielkość ta ciągle rośnie. Szacuje się, że w 2050 roku będzie to 68,4% społeczeństwa. Według danych ONZ w 2007 roku liczba ludności miejskiej po raz pierwszy w historii przekroczyła liczbę mieszkańców wsi.

R15mpGeACm1WT

Wykres przedstawia liczbę mieszkańców obszarów wiejskich i miejskich. W 1960 roku ludność wiejska wynosiła 2 biliony, potem wzrastała i w 2017 roku wyniosła prawie 3,5 biliona. W 1960 roku ludność miejska wynosiła bilion. Potem się gwałtownie zwiększała i w 2017 roku wyniosła ponad 4 biliony.

RqLzzk5GvAhWf

Tabela przedstawia zmiany poziomu urbanizacji w procentach. Dla świata w 2000 roku było to 46,7%, w 2005 roku 49,2, w 2010 roku 51,7, w 2015 roku 53,9, w 2020 roku 56,2, w 2030 roku 60,4, w 2040 roku 64,5, w 2050 roku 68,4. Dla regionów bardziej rozwiniętych w 2000 roku było to 74,2, w 2005 roku 75,9, w 2010 roku 77,2, w 2015 roku 78,1, w 2020 roku 79,1, w 2030 roku 81,4, w 2040 roku 84, w 2050 roku 86,6. W regionach mniej rozwiniętych w 2000 roku było to 40,1, w 2005 roku 43,1, w 2010 roku 46,1, w 2015 roku 49, w 2020 roku 51,7, w 2030 roku 56,7, w 2040 roku 61,3, w 2050 roku 65,6. W Afryce w 2000 roku było to 35, w 2005 roku 36,9, w 2010 roku 38,9, w 2015 roku 41,2, w 2020 roku 43,5, w 2030 roku 48,4, w 2040 roku 53,6, w 2050 roku 58,9. W Ameryce Północnej w 2000 roku było to 79,1, w 2005 roku 80, w 2010 roku 80,8, w 2015 roku 81,6, w 2020 roku 82,6, w 2030 roku 84,7, w 2040 roku 86,9, w 2050 roku 89. W Australii i Oceanii w 2000 roku było to 68,3, w 2005 roku 68, w 2010 roku 68,1, w 2015 roku 68,1, w 2020 roku 68,2, w 2030 roku 68,9, w 2040 roku 70,2, w 2050 roku 72,1. W Azji w 2000 roku było to 37,5, w 2005 roku 41,2, w 2010 roku 44,8, w 2015 roku 48, w 2020 roku 51,1, w 2030 roku 56,7, w 2040 roku 61,6, w 2050 roku 66,2. W Europie w 2000 roku było to 71,1, w 2005 roku 71,9, w 2010 roku 72,9, w 2015 roku 73,9, w 2020 roku 74,9, w 2030 roku 77,5, w 2040 roku 80,6, w 2050 roku 83,7.

W poziomie urbanizacji na świecie zaznacza się wyraźne przestrzenne zróżnicowanie, związane przede wszystkim ze stopniem rozwoju gospodarczego państw i regionów.

W krajach i regionach wysoko rozwiniętych gospodarczo wskaźnik urbanizacji jest znacznie wyższy niż w krajach o niższym poziomie rozwoju.  Jednocześnie urbanizacja przebiega w nich w sposób zrównoważony, co oznacza, że napływowi ludności do miast towarzyszy ich rozwój przestrzenny i infrastrukturalny. 

W krajach i regionach słabo rozwiniętych gospodarczo poziom urbanizacji jest o blisko 30 punktów procentowych niższy. Ludność przybywająca z przeludnionych obszarów wiejskich w znacznej części trafia do dzielnic nędzy - slumsów powstających w peryferyjnych częściach miast. Miasta nie są bowiem w stanie zapewnić nowym mieszkańcom miejsc pracy, mieszkań oraz odpowiednio pojemnej infrastruktury. Ten typ urbanizacji określany jest często jako urbanizacja pozorna.

Etapy urbanizacji

Procesy urbanizacji przebiegają w następujących etapach:

1. urbanizacja wstępna - polegająca na powolnym zwiększaniu liczby ludności zamieszkującej centra miast, z czym jest związany równomierny rozwój przemysłu i usług; obecnie charakterystyczna dla najsłabiej rozwiniętych krajów Azji i Afryki,

2. suburbanizacja - polegająca na intensywnym napływie ludności wiejskiej do miast; za przyrostem ludności miejskiej nie nadąża rozwój infrastruktury, wskutek czego na obrzeżach powstają dzielnice nędzy – slumsy; obecnie występująca np. w Ameryce Środkowej i Południowej oraz południowej i południowo‑wschodniej Azji,

3. dezurbanizacja - objawiająca się przemieszczaniem ludności miejskiej na tereny wiejskie i powstawaniem suburbiów; wskutek tych procesów wieś upodabnia się do terenów miejskich, a jej mieszkańcy przejmują miejski styl życia;  dezurbanizacja charakterystyczna jest np. dla Europy Zachodniej i Środkowej czy Stanów Zjednoczonych,

4. reurbanizacja – charakterystyczna dla dużych miast krajów wysokorozwiniętych gospodarczo, polegająca na poddaniu wyludnionego centrum gruntownej przebudowie, rewitalizacjirewitalizacjarewitalizacji i zmianie przeznaczenia funkcjonalnego (usługi w obiektach po zakładach przemysłowych, wyburzanie blokowisk i zastępowanie ich osiedlami apartamentowców itp.). Zachęca to do ponownego osiedlania się w centrum i tym samym wzrostu zaludnienia miasta jako całości. Przykładem obszaru poddanego rerurbanizacji jest obszar wschodnich i przyjeziornych obszarów Stanów Zjednoczonych i Europy Zachodniej.

RnfEFF4XoiyvL

Wykres przedstawia zmiany gęstości zaludnienia na etapach urbanizacji. Na etapie urbanizacji wstępnej praktycznie cała ludność koncentruje się w centrum miasta. Na etapie suburbanizacji centrum miasta powoli się wyludnia i rozrasta się obszar peryferyjny. Na etapie dezurbanizacji następuje odpływ ludności z centrum miasta i rozrost obszarów peryferyjnych. Na etapie reurbanizacji następuje ponowny napływ ludności do centrum miasta.

Procesom urbanizacji towarzyszy też metropolizacja, polegająca na przekształcaniu miast w metropolie, będące centrami życia społeczno‑gospodarczego o zasięgu krajowym, kontynentalnym lub nawet globalnym. Przybywa do nich ludność z rozległego obszaru, tworząc mozaikę ras, kultur i wyznań. Metropoliami mogą być duże miasta, ale także aglomeracje tworzone przez zespoły miast, których liczba ludności przekracza 1 milion mieszkańców i w których skupione są koncerny międzynarodowe, instytucje finansowe, centra naukowe i badawczo‑rozwojowe.

Nadmierny rozwój wielkich miast jest hamowany przez procesy deglomeracji, polegające m.in. na przenoszeniu zakładów pracy poza granice aglomeracji (deglomeracja czynna) i/lub niedopuszczaniu do powstawania nowych miejsc zatrudnienia na terenie aglomeracji (deglomeracja bierna).

Przyczyny urbanizacji

Przyczyny urbanizacji w krajach wysoko rozwiniętych:

• napływ do miast ludności wiejskiej, poszukującej pracy w usługach i przemyśle, związany m.in. z ograniczeniem możliwości zatrudnienia w sektorze rolniczym wskutek wzrostu wydajności pracy w rolnictwie;

• oferowanie przez miasta wyższego standardu życia, w tym: warunków mieszkaniowych, lepszej opieki zdrowotnej, różnorodnych usług niedostępnych na wsi (zwłaszcza w zakresie edukacji, kultury, ochrony zdrowia i rozrywki);

• zmiana granic administracyjnych miast i wchłanianie okolicznych obszarów wiejskich lub łączenie miast;

• chęć życia w większej społeczności.

Przyczyny urbanizacji w krajach słabo rozwiniętych:

• przeludnienie wsi - na skutek dużego przyrostu naturalnego, przy jednoczesnym niedoborze ziemi uprawnej i zbyt małej liczby miejsc pracy oraz związane z tym bieda i ubóstwo ludności wiejskiej;

• dostęp i możliwość korzystania z podstawowych dóbr konsumpcyjnych oraz szerokiej oferty udogodnień oferowanych przez miasto w zakresie edukacji, opieki zdrowotnej, dostępu do energii elektrycznej i wody i inych;

• degradacja środowiska terenów wiejskich, a przede wszystkim spadek żyzności gleb uprawnych na skutek klęsk żywiołowych (susza) lub zanieczyszczania środowiska);

• większe poczucie bezpieczeństwa w miastach.

Skutki urbanizacji

Procesy urbanizacji przynoszą szereg pozytywnych i negatywnych skutków o charakterze ekonomicznym, społecznym i środowiskowym (ekologicznym).

Gospodarcze (ekonomiczne) skutki urbanizacji

Pozytywne:

• podniesienie jakości i efektywności gospodarowania,

• pojawienie się dużych rynków zbytu,

• wzrost innowacyjności technicznej i technologicznej,

• powstawanie bardziej zróżnicowanych miejsc pracy,

• łatwiejszy dostęp do rynku pracy,

• większe zasoby siły roboczej umożliwiające rozwój przedsiębiorstw,

• przyspieszenie tempa wzrostu gospodarczego,

• wyższe zarobki oraz jakość życia,

• dynamiczny rozwój infrastruktury, w tym transportu,

• powstawanie centrów naukowych i badawczo‑rozwojowych będących źródłem innowacji.

Negatywne:

• wysokie koszty utrzymania,

• wysokie koszty prowadzenia działalności gospodarczej,

• duża konkurencja na rynku pracy i w prowadzonej działalności gospodarczej,

• deficyt przestrzeni inwestycyjnej i wysokie koszty jej zagospodarowania.

Społeczne skutki urbanizacji

Pozytywne:

• awans społeczny ludności,

• wzrost standardu życia,

• wzrost poziomu wykształcenia,

• lepsza opieka zdrowotna,

• dostęp do zróżnicowanych usług (kultura, edukacja, rozrywka, sport i inne),

• wzrost poziomu świadomości społecznej, m.in. w zakresie ochrony środowiska czy planowania rodziny,

• wzrost tolerancji społecznej dla wszelkich odmienności.

Negatywne:

• szybkie tempo i niezdrowy tryb życia,

• rozluźnienie norm społecznych i moralnych,

• osłabienie więzi międzyludzkich, w tym rozpad więzi rodzinnych, np. wzrost liczby rozwodów itp.,

• wzrost patologii społecznych - przestępczość, korupcja, terroryzm, alkoholizm, narkomania i inne,

• zjawisko bezdomności,

• powstawanie izolowanych dzielnic bogatych i biednych mieszkańców, w tym chaotycznie zabudowanych slumsów (faweli),

• konflikty na np. tle różnic etnicznych, religijnych, światopoglądowych.

Ekologiczne skutki urbanizacji

Pozytywne:

• powstawanie w przestrzeni miejskiej obszarów zorganizowanej i zadbanej zieleni, tworzenie zielonych pierścieni wokół miast,

• zjawisko miejskiej wyspy ciepła i związane z tym niższe koszty ogrzewania.

Negatywne:

• deforestacja i spadek różnorodności biologicznej,

• utrata gleb uprawnych i nasilenie procesów pustynnienia gleb,

• wzrost poziomu zanieczyszczeń powietrza, wód, gleb oraz poziomu hałasu i zanieczyszczenia światłem,

• zwiększenie poziomu emisji gazów cieplarnianych i powstawanie specyficznego mikroklimatu (miejska wyspa ciepła),

• problemy z gromadzeniem śmieci i odpadów komunalnych.

• łatwiejsze rozprzestrzenianie patogenów i rozwój epidemii.

Miasta

Czynniki miastotwórcze

Do czynników miastotwórczych, historycznych i współczesnych należą:

• czynniki przyrodnicze - sprzyjające warunki życia ludzi, np. dostępność wody, sprzyjający klimat, wiatry, nasłonecznienie, odpowiednie geotechniczne warunki fundamentowania itp.;

• czynniki militarne - dobre warunki obronne, możliwość kontrolowania bezpieczeństwa otaczających miasto terenów;

• czynniki ekonomiczne – występowanie surowców naturalnych, warunki prowadzenia działalności handlowej, obecność zakładów przemysłowych i dużych przedsiębiorstw, rynek dla świadczenia usług;

• czynniki komunikacyjne - położenie przy szlaku, drodze, miejscu przeprawy, brodzie, linii kolejowej, nad żeglowną rzeką, w miejscu nadającym się do zbudowania portu itp.;

• czynniki administracyjne - decyzje o charakterze politycznym, wyznaczające konkretne miejsce lokalizacji, spełniające pożądane warunki.

Typy zespołów miejskich

Efektem procesów urbanizacji jest rozwój miast, które w przypadku bliskiego położenia w przestrzeni mogą się niekiedy łączyć, tworząc zespoły miejskie o różnym charakterze, np. aglomeracje, obszary metropolitalne, megalopolis powiązane strukturalnie i funkcjonalnie.

Aglomeracja miejska

Aglomeracja miejska lub miejsko‑przemysłowa to obszar o dużym skupieniu ludności utrzymującej się z zawodów pozarolniczych, obejmujący sąsiadujące jednostki podziału terytorialnego – zróżnicowanej wielkości miasta i wsie. Charakteryzują się one intensywnymi procesami przemieszczania osób, towarów, usług i informacji oraz silnymi powiązaniami z infrastrukturą techniczną i społeczną. Ze względu na strukturę wyróżnia się aglomeracje monocentryczne i policentryczne oraz megalopolis. Największe aglomeracje, liczące ponad 10 mln mieszkańców, określane są mianem megamiastmegamiastomegamiast. Ze zjawiskiem aglomeracji związane jest również (lecz nie jest tożsame) pojęcie obszaru metropolitalnegoobszar metropolitalnyobszaru metropolitalnego.

• Aglomeracja monocentryczna - zespół miast, z których jedno odgrywa dominującą rolę, np. aglomeracja warszawska, aglomeracja paryska.

Rbn3tfLr9quoR

Ilustracja przedstawia aglomerację monocentryczną na przykładzie Paryża. Paryż to miasto o liczbie mieszkańców powyżej 5000000. Obok znajduje się miasto Boulogne-Billancourt z liczbą mieszkańców od 100000 do 500000. Wszystkie pozostałe miasta w pobliżu posiadają liczbę mieszkańców od 50000 do 100000.

• Aglomeracja policentryczna - skupisko dużych miast, pełniących podobne funkcje, z których żadne nie odgrywa wyraźnie dominującej roli. Aglomeracja policentryczna może mieć charakter bicentryczny, w którym występują dwa ośrodki centralne lub być konurbacją złożoną z kilku miast położonych blisko siebie, z których żadne nie dominuje. Miasta wchodzące w skład aglomeracji policentrycznej pełnią rozmaite funkcje, dzięki czemu się uzupełniają. Umożliwia to rozbudowana sieć komunikacyjna łączącej poszczególne miasta. Przykładem aglomeracji bicentrycznej jest np. aglomeracja bydgosko‑toruńska, zaś konurbacji Zagłębie Ruhry z miastami: Duisburg, Essen, Bochum, Dortmund oraz Górnośląski Okręg Przemysłowy z miastami: Katowice, Gliwice, Sosnowiec, Bytom, Ruda Śląska, Piekary Śląskie, Chorzów.

R1KwNthBnOv2F

Ilustracja przedstawia aglomerację policentryczną na przykładzie Katowic. Katowice to miasto z liczbą mieszkańców ponad 300000. Wokół znajdują się Sosnowiec, Bytom i Gliwice z liczbą mieszkańców od 200000 do 300000. Ruda Śląska, Zabrze, Chorzów i Tychy z liczbą mieszkańców od 100000 do 200000. Mysłowice, Świętochłowice, Siemianowice Śląskie i Będzin z liczbą mieszkańców od 50000 do 100000.

• Megalopolis - skupisko bardzo dużych aglomeracji połączonych strefami zurbanizowanymi, o łącznej populacji powyżej 20 mln mieszkańców. Przykłady megalopolis:

  • Boston‑Waszyngton na wschodnim wybrzeżu USA, tzw. BosNyWash;

  • Chicago‑Toronto nad Wielkimi Jeziorami, tzw. ChicaTor;

  • San Francisco‑San Diego na zachodnim wybrzeżu USA, tzw. SanSan;

  • Tokio‑Kawasaki‑Jokohama w Japonii;

  • Osaka‑Kobe‑Kioto w Japonii;

  • pas miast ciągnących się od Lille we Francji przez Brukselę do Kolonii w Niemczech.

R1NHAMJ2Q8OVC

Ilustracja przedstawia megalopolis na wybrzeżu Stanów Zjednoczonych. Filadelfia i Nowy Jork to miasta z liczbą mieszkańców powyżej 5000000. Waszyngton i Boston to miasta z liczba mieszkańców od 3000000 do 5000000. Baltimore, Nevark, Springfield i Providence to miasta z liczba mieszkańców od 1000000 do 3000000. Dodatkowo wokół znajdują się miasta z liczbą mieszkańców od 50000 do 1000000 oraz poniżej 500000.

Funkcje miast

Współcześnie miasta są zazwyczaj wielofunkcyjne, choć niektóre z funkcji są wiodące. Wyróżnia się funkcje wewnętrzne (administracja miejska, część handlu) i funkcje zewnętrzne (przemysł, turystyka, handel morski itp.). Do podstawowych funkcji należą: administracyjno‑polityczna, produkcyjno‑przemysłowa, handlowa i różnego rodzaju funkcje usługowe.

Miasta cechują się duża intensywnością zabudowy, małą ilością terenów rolniczych, ludnością pracująca głównie w przemyśle lub w usługach i prowadzącą miejski styl życia. Jedno miasto często pełni kilka funkcji, ale jedna z jego funkcji jest dominująca, czyli związana z głównym źródłem utrzymania większości mieszkańców.

Miasta pełnią następujące funkcje:

• administracyjną – występowanie siedziby władz lokalnych i wyższego szczebla, stolice państw i województw lub innych ośrodków administracyjnych (np. stany); przykładami miast pełniącymi funkcje administracyjne są np.: Warszawa, Kair czy Pekin;

• przemysłową – gospodarka miasta oparta jest na przemyśle; większość ludności miejskiej pracuje w tym sektorze gospodarki; przykładem ośrodków miejskich pełniących funkcję przemysłową są np.: Menchester, Tokio czy Katowice;

• usługową – ośrodek miejski cechuje się dużą dostępnością usług, które są bardzo atrakcyjne dla osób mieszkających w innym miejscu niż miasto o tej funkcji; funkcję usługową pełnią takie miasta, jak Poznań, Gdynia czy Lipsk;

• handlową – ośrodki rozwijają pewien rodzaj usług z zakresu handlu; na terenie takich ośrodków często organizowane są targi, jarmarki, funkcjonują centra handlowe; przykładami takich miast może być każdy ośrodek miejski;

• naukową – w miastach znajdują się i rozwijają ważne ośrodki naukowe, np. Toruń, Kraków, Oxford czy Stanford;

• komunikacyjną – występowanie ważnego węzła komunikacyjnego o znaczeniu krajowym lub międzynarodowym; ośrodkami pełniącymi funkcję komunikacyjną są np.: Łódź, Hamburg czy Atlanta;

• uzdrowiskową – specyficzność mikroklimatu i lokalne przyrodnicze warunki sprzyjają rozwojowi usług medycznych i sanatoryjnych; przykładami takich miast są np.: Ciechocinek czy Druskienniki na Litwie;

• turystyczną i wypoczynkową – ośrodki z racji rozwiniętych usług i lokalnych uwarunkowań, np.: dostępności do gór czy morza, przyciągają turystów; gospodarka tych ośrodków oparta jest na turystyce, przykładami mogą być Zakopane, Rzym, Paryż czy Las Vegas;

• kulturową – ośrodek posiada liczne i ważne ośrodki kultury, teatry, galerie itp., organizowane są tam liczne festiwale; przykładem mogą być Toruń, Mediolan, Madryt czy Wilno;

• religijną – występująca w ośrodkach będących celem pielgrzymek lub będących szczególnymi ośrodkami kultu religijnego; miastami pełniącymi funkcję religijną są: Częstochowa, Mekka, Jerozolima czy Santiago de Compostela;

• militarną – ośrodek jest lub był wykorzystywany w celu obronności państw, np.: Grudziądz, Lipawa na Łotwie, obecnie Hopkinsville, obok którego znajduje się Fort Campbell;

• polityczną – ośrodek, w którym znajdują się siedziby ważnych organów międzynarodowych, np. Strasburg.

Każdy ośrodek miejski wraz z upływem czasu i ciągłym rozwojem zmienia swoje funkcje. Zmiana dominującej funkcji nazywana jest sukcesją funkcji.

Słownik