Przeczytaj
Z Jerozolimy do Polski
Zakon Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego – potocznie zwany krzyżackim – został założony w Jerozolimie w 1190 r. podczas III krucjatykrucjaty, a osiem lat później przekształcono go w zakon rycerskizakon rycerski.
Celem istnienia zakonu była opieka nad pielgrzymami i chorymi w Ziemi Świętej oraz walka z muzułmanami. Wstępowali do niego głównie zubożali rycerze, którzy poszukiwali dla siebie dróg wzbogacenia się i awansu społecznego. Po zakończeniu krucjat Krzyżacy podjęli starania o przeniesienie się do Europy. Najpierw osiedlili się w Siedmiogrodzie, gdzie mieli bronić rubieży państwa węgierskiego przed Połowcami, ale zostali stamtąd usunięci (w 1224 roku). Przyczyną wygnania Krzyżaków było to, że dążyli oni do utworzenia własnego państwa w ramach państwa węgierskiego, a to nie spodobało się tamtejszemu władcy Andrzejowi II.
Niedługo zakonnicy szukali nowego lokum. Książę mazowiecki Konrad zaprosił ich, by się osiedlili na ziemi chełmińskiej. W zamian mieli bronić granicy przed napadami ze strony pogańskich plemion pruskich. W ten sposób rozpoczęła się ponad trzechsetletnia obecność zakonu krzyżackiego na ziemiach polskich. Przybycie Krzyżaków na ziemię chełmińską dało początek systematycznemu podbojowi Prus, który zakończył się w 1283 roku. Zakon cieszył się dużą popularnością na zachodzie Europy, a jego szeregi wciąż zasilane były przez napływających stamtąd rycerzy. Miał też poparcie cesarstwa i papiestwa. W krótkim czasie udało się Krzyżakom stworzyć państwo sprawne organizacyjnie, rozwinięte pod względem ekonomicznym, które stało się potęgą polityczną i zajęło czołową pozycję w basenie Morza Bałtyckiego.
Nigdy Polak Krzyżakowi nie będzie bratem
Pod koniec XIII w., po trwającym niemal półtora wieku rozbiciu dzielnicowym, państwo polskie podjęło próby zjednoczenia i odbudowy władzy centralnej. Proces ten był długi i mozolny, a jego zwieńczeniem była koronacja Władysława Łokietka na króla Polski w 1320 roku. Od początku państwo polskie znalazło się też w konflikcie z zakonem krzyżackim. Jednocząca się Polska dążyła do odzyskania terenów, które wchodziły w skład monarchii piastowskiej, łącznie z tymi, które zostały przejęte przez zakon krzyżacki.
W 1283 r. upadło drugie powstanie Prusów i tym samy Krzyżacy zakończyli podbój Prus. Podbite tereny weszły w skład państwa zakonu krzyżackiego. 1308 Autor: Topory. Panorama współczesnego Gdańska z widokiem na bazylikę Mariacką Wniebowzięcia NMP, wzniesioną w latach 1346–1502. Fotografia przedstawia panoramę współczesnego miasta - Gdańska. W oddali widać po lewej stronie górujący nad innymi budynkami duży, murowany obiekt sakralny, składający się z kilku połączonych ze sobą brył, w tym wysokiej, kwadratowej wieży. Pozostałe części budynku mają spadziste dachy i kilka wież na szczycie których umieszczone są krzyże. Po prawej stronie widzimy wysoką wieżę murowanego budynku z zegarem i spiczastą kopułą. Dookoła zabytkowe kamieniczki oraz współczesna zabudowa miejska. Pomiędzy budynkami drzewa. Zajęcie Pomorza Gdańskiego Pomorze Gdańskie zostało zdobyte w wyniku zdradzieckiej akcji Krzyżaków, gdy przybyli oni na pomoc Gdańskowi przeciw Brandenburczykom. Miasto obroniono przed najeźdźcami, ale władzę nad nim przejęli Krzyżacy na następne półtora wieku. 1331 i>Bitwa pod Płowcami pędzla Juliusza Kossaka, XIX w. Ilustracja przedstawia pole bitwy na którym starły się dwie armie. - wojska polskie i krzyżackie. W centralnej części jazda konna obu armii. Nad głowami walczących powiewają proporce. Niektórzy z rycerzy ubrani są w długie, białe płaszcze z czarnym krzyżem na piersi. Wokół walczących leżą ciała zabitych rycerzy. Bitwa pod Płowcami Bitwa stoczona w 1331 r. między królem polskim Władysławem Łokietkiem a zakonem krzyżackim, nierozstrzygnięta. Zdobyte wcześniej przez Krzyżaków Kujawy i ziemia dobrzyńska nie powróciły do Polski. 1343 Kazimierz III Wielki, portret autorstwa Jana Matejki, XIX w. Ilustracja przedstawia portret władcy w starszym wieku. Jest to postawny mężczyzna z długimi włosami spadającymi na ramiona, wąsami i długą brodą. Ma orli nos, groźne spojrzenie i liczne zmarszczki na czole i wokół oczu. Ubrany jest w kaftan z dużymi guzikami na który narzucony ma płaszcz, spięty pod szyją dwoma klamrami, każda w kształcie tarczy z orłem. Na głowie ma wysoką koronę, a w prawej ręce berło. Lewa ręka położna jest na zamkniętej księdze.. Pokój w Kaliszu Pokój w Kaliszu został zawarty w 1343 r. między królem polskim Kazimierzem Wielkim a zakonem krzyżackim, na mocy którego zakon zatrzymał Pomorze Gdańskie, ziemię michałowską i chełmińską jako wieczystą jałmużnę, a Polska odzyskała Kujawy i ziemię dobrzyńską. 1385 Obraz upamiętniający unię w Krewie. Ilustracja przedstawia dwie tarcze obok siebie. Z lewej strony czerwona tarcza z białym orłem, z prawej czerwona tarcza z mężczyzną na koniu, uzbrojonym w tarczę i miecz. Nad tarczami jest korona królewska, a z tyłu za nimi złamany, duży, drewniany krzyż. Poniżej tarcz napis 12 sierpnia Zjednoczenie Wieczne. Układ w Krewie między Polską a Litwą Obraz upamiętniający unię w Krewie.
Akt wydany 14 sierpnia 1385 r. był zapisem zobowiązań przedślubnych Władysława Jagiełły wobec Królestwa Polskiego. Litewski książę zobowiązywał się w nim m.in. przyjąć chrześcijaństwo, obiecał też podjąć starania w celu odzyskania ziem utraconych przez Polskę i Litwę. 1410 Bitwa pod Grunwaldem, obraz Jana Matejki, XIX w. Obraz przedstawia pole bitwy na którym zacięcie walczą zbrojni rycerze. W centrum obrazu znajduje się wielki książę litewski Witold, ubrany w czerwony żupan i mitrę na głowie. W rozpostartych i podniesionych do góry rękach unosi miecz i tarczę w geście triumfu. Z lewej strony części centralnej znajduje się wielki mistrz zakonu krzyżackiego Ulrich von Jungingen. Jest on ubrany w biały płaszcz z czarnym krzyżem na piersi i siedzi na białym koniu. Z wyrazem przerażenia na twarzy broni się przed atakiem dwóch pieszych wojowników, z których jeden trzyma Włócznię Świętego Maurycego. Drugi wojownik trzyma topór i ma na głowie kaptur przypominający katowski, a u boku jałmużniczkę na monetę od skazańca. Między Witoldem i Jungingenem są dowódcy sił polskich. Na środku, w dole obrazu leży umierający wielki komtur Konrad von Liechtenstein. Obok głowy leży jego hełm, a z boku jego powalony wierzchowiec. Po prawej obok niego leży powalony wraz z koniem książę, który kieruje trzymanym w ręku berłem w stronę księcia Witolda. Po lewej stronie u góry, za księciem Witoldem toczy się walka o krzyżacką chorągiew, którą Polak wydziera Niemcowi. Natomiast po prawej stronie części centralnej widać trąbiącego rycerza, który trzyma sztandar powiewający na wietrze. Po lewej stronie obrazu widzimy rycerza, który pędzi na czarnym koniu, w hełmie z pawimi piórami. Jest on atakowany przez rycerza i jego giermka, który chwycił za cugle książęcego konia. Bliżej Jungingena widać brodatego starca. Jest to komtur elbląski. Po prawej stronie obrazu widzimy rudobrodego rycerz na upadającym koniu – to inny komtur, który został pochwycony na arkan przez Tatara. Na przodzie widać wąsatą postać rycerza, który jedną nogą stoi na ziemi, a drugą nogę postawił na powalonym przeciwniku. Podniósł miecz, by zadać śmiertelny cios wrogowi – komturowi tucholskiemu. Zagraża mu podstępna postać w ciemnym ubraniu, która czai się by zadać cios w bok. W prawym górnym rogu, pod lasem dostrzec można króla Władysława II Jagiełłę na koniu wśród towarzyszących mu dostojników. Przed nim leży martwy rycerz. Jeden z rycerzy kopią wskazuje na niebo, gdzie jawi się spowita w jaśniejącym obłoku postać. Bitwa pod Grunwaldem Bitwa stoczona w 1410 r. między zjednoczonymi siłami polsko-litewskimi a zakonem krzyżackim, zakończyła się zwycięstwem Polski i Litwy. Jest uznawana za największą bitwę średniowiecza. 1411 Władysław Jagiełło, fragment ołtarza z Katedry Wawelskiej, 1475–1480. Ilustracja przedstawia fragment ołtarza z Katedry Wawelskiej, na którym uwidoczniono Władysława Jagiełłę. Władca nakłada na głowę koronę. Widzimy go z prawego profilu. Ma zmęczona twarz, krótkie włosy z tyłu głowy i nad uszami, z przodu nie ma włosów. Ubrany jest w zielony, aksamitny płaszcz z futrzanym kołnierzem i złotymi guzikami. I pokój toruński I pokój toruński został zawarty w 1411 r. między Polską i Litwą a państwem zakonu krzyżackiego, na mocy którego Litwa odzyskała Żmudź do końca życia Witolda. 1454 Bitwa pod Chojnicami, 18.09.1454. Obraz przedstawia scenę z bitwy stoczonej przez wojsko polskie przeciwko krzyżakom pod Chojnicami. W centralnej części obrazu widzimy mężczyznę na czarnym koniu przykrytym czerwonym materiałem, bez zbroi i w kapeluszu, który pochylony jest jak do ataku. Za nim i po bokach widzimy zaciekle walczących rycerzy. W oddali powiewają proporce wojsk polskich i zakonnych. Widać też zabudowania zamkowe. Przed mężczyzną na koniu, na ziemi leży zabity rycerz i powalony koń. Obok niego po prawej stronie stoi mężczyzna z wielkim młotem w dłoniach i ubogo ubrana kobieta.Po lewej stronie stoją trzej mężczyźni, z czego jeden trzyma długi drewniany trzonek, do którego łańcuchem przyczepiona jest kula najeżona kolcami. Inkorporacja Prus do Królestwa Polskiego przez Kazimierza Jagiellończyka Bitwa pod Chojnicami została stoczona między Polską a zakonem krzyżackim w czasie tzw. wojny trzynastoletniej (1454–1466); przegrana przez stronę polską. 1466 II pokój toruński, obraz Mariana Jaroczyńskiego, XIX w. Obraz przedstawia scenę podpisania drugiego pokoju toruńskiego. Po lewej stronie na tronie usytuowanym na podwyższeniu do którego prowadzą schody, siedzi władca - Kazimierz Jagiellończyk. Ubrany jest w purpurowy płaszcz z gronostajem. Otaczają go doradcy i dostojnicy. Poniżej stoi przy długim stole wielki mistrz krzyżacki z uniesionym piórem, jakby wahając się czy ma podpisać rozłożony przed nim dokument, na który wskazuje stojący przed stołem brodacz. Tuż za mistrzem stoją rycerze zakonni ubrani w białe płaszcze z czarnym krzyżem na piersi. Jeden z nich trzyma zdjęty hełm i rękawice. Po środku widzimy dostojnika kościelnego w czerwonych szatach, który wznosi do nieba wzrok i ręce złożone jak do modlitwy. Obok niego stoi II pokój toruński Pokój został zawarty po zakończeniu wojny trzynastoletniej w 1466 r. Postanowieniem traktatu ziemie pruskie podzielono na Prusy Zakonne (w stosunku lennym wobec Królestwa Polskiego) i Prusy Królewskie, inkorporowane do Polski. 1525 Obraz przedstawia ludzi zebranych na placu miejskim w trakcie podniosłego wydarzenia. W centralnej części obrazu starszy mężczyzna w złotych szatach z koroną na głowie, siedzi na tronie. Prawą rękę trzyma na ramieniu klęczącego przed nim mężczyzny, który ubrany jest w zbroję i długi płaszcz z gronostajowym futrem. Nad klęczącym powiewa sztandar z wizerunkiem czarnego orła na białym tle. Wokół zebrani są bogato ubrani mężczyźni i kobiety, dostojnicy duchowni oraz ubrani w zbroje żołnierze. Poniżej tronu siedzi błazen królewski. Hołd lenny Hołd złożony przez wielkiego mistrza zakonu krzyżackiego Albrechta Hohenzollerna królowi polskiemu Zygmuntowi I Staremu, w wyniku którego państwo zakonu krzyżackiego stało się świeckim księstwem protestanckim (Prusy Książęce)
Indeks dolny Po przeanalizowaniu linii chronologicznej wskaż, jakie wydarzenie/wydarzenia (maks. dwa) uznałbyś/uznałabyś za kluczowe dla budowy potęgi państwa krzyżackiego. Indeks dolny koniecPo przeanalizowaniu linii chronologicznej wskaż, jakie wydarzenie/wydarzenia (maks. dwa) uznałbyś/uznałabyś za kluczowe dla budowy potęgi państwa krzyżackiego.
Stosunki między oboma sąsiadującymi państwami pogorszyło zajęcie przez Krzyżaków w 1308 r. Gdańska. Próby odzyskania utraconych terenów – czy to na drodze dyplomatycznej, czy wojennej – zakończyły się niepowodzeniem, dodatkowo utracono część ziem przygranicznych (Kujawy i ziemię dobrzyńską). Podobnie bezowocne pozostawały wysiłki syna Władysława Łokietka, Kazimierza Wielkiego. W 1343 r. zdecydował się on na podpisanie pokoju z zakonem, na mocy którego do Polski powróciły Kujawy i ziemia dobrzyńska w zamian za zrzeczenie się na zasadach wieczystej jałmużny praw do Pomorza Gdańskiego, ziemi chełmińskiej i michałowskiej. Układ ten zapoczątkował budowanie na długie lata pokojowych relacji między Królestwem Polskim a państwem zakonu krzyżackiego.
Sytuacja uległa zmianie po zawarciu unii między Polską a Wielkim Księstwem Litewskim. Układ podpisany w Krewie (1385 r.) zmienił w zasadniczy sposób układ sił między oboma państwami, a związana z nim chrystianizacja Litwy podważyła sens istnienia zakonu na tych terenach. Narastające w ciągu najbliższych lat nieporozumienia między sąsiadującymi potęgami doprowadziły do wybuchu wielkiej wojny. Klęska poniesiona przez Krzyżaków pod Grunwaldem w 1410 r. przyczyniła się do załamania potęgi politycznej i gospodarczej zakonu. Nie doprowadziła do odzyskania przez Polskę utraconych ziem i nie zakończyła konfliktu, zakończył się jednak okres sukcesów zakonu krzyżackiego. Coraz więcej miał on też trudności z własnymi poddanymi, niezadowolonymi z restrykcyjnej polityki fiskalnej zakonu i domagającymi się większych uprawnień. W 1454 r. zwrócili się oni do króla polskiego Kazimierza Jagiellończyka z prośbą o inkorporację całości ziem pruskich do Królestwa Polskiego. Stało się to przyczyną długiej i kosztownej wojny zwanej wojną trzynastoletnią (1454–1466). Zakończyła się ona podziałem państwa krzyżackiego na Prusy Zakonne, stanowiące od tej pory lenno Królestwa Polskiego, i Prusy Królewskie, włączone do monarchii Jagiellończyka. Dążenia Krzyżaków do rewizji niekorzystnego dla nich pokoju z 1466 r. doprowadziły do kolejnej wojny (1519–1521). Wielki mistrz krzyżackiWielki mistrz krzyżacki Albrecht Hohenzollern sekularyzował zakon i przekształcił go w państwo świeckie, tzw. Prusy Książęce, z których w 1525 r. złożył królowi polskiemu Zygmuntowi Staremu hołd lenny. W ten sposób dobiegł końca trudny okres sąsiedztwa Polski z zakonem krzyżackim.
Czy Warszawę założyli Krzyżacy?
Sąsiedztwo państwa zakonnego na płaszczyźnie politycznej przyniosło Polsce niewiele korzyści. Zagarnięte Pomorze Gdańskie oraz inne ziemie, ciągłe konflikty, lekceważone wyroki sądowe – taki był bilans tego, że państwo polskie przez ponad 200 lat dzieliło granicę z Krzyżakami.
Cieszący się uznaniem na dworach europejskich i licznie zasilany przez zachodnioeuropejskie rycerstwo zakon krzyżacki stał się dla Polski, która w tamtych czasach była państwem o peryferyjnym położeniu i znaczeniu, ważnym pośrednikiem w przekazywaniu kultury i obyczajów. To dzięki zakonowi państwo polskie zaczęło z czasem mieć coraz ściślejszy kontakt z kulturą rycerską. Polskie rycerstwo dzięki wpływom z północy przejmowało zachodni model obyczajowy, zachodnie wzorce walki i wyposażenia. Częściowo dzięki temu, gdy doszło do bitwy pod Grunwaldem, okazało się, że armia polska nie ustępuje pod względem wyszkolenia czy uzbrojenia rycerzom krzyżackim.
Za pośrednictwem zakonu do Polski docierały poza tym nowoczesne rozwiązania w zakresie prawa, administracji (zakon stanowił jeden z najlepiej zarządzanych organizmów państwowych w Europie) oraz organizacji handlu. Bliskie sąsiedztwo z dobrze rozwiniętym gospodarczo państwem zakonnym miało duży wpływ na rozwój ekonomiczny ziem przygranicznych, szczególnie Mazowsza, Kujaw i ziemi dobrzyńskiej. Obszary te zostały włączone w międzynarodowy obszar wymiany handlowej, do którego należały takie kraje jak Anglia, Holandia, Francja. Za pośrednictwem Mazowsza odbywał się eksport polskich towarów na zachód Europy i na odwrót.
Miasta polskie rozwijały się i bogaciły. Niektóre z nich pozostałyby pewnie małymi ośrodkami o niewielkim znaczeniu, gdyby nie udział w handlu krzyżackim. Szczególnie ważną rolę w ich przypadku odegrała kolonizacjakolonizacja na zaczerpniętym od państwa zakonnego prawie chełmińskimprawie chełmińskim, dającym osadnikom więcej swobód w porównaniu z prawem magdeburskimprawem magdeburskim, na którym była lokowanalokowana większość miast i wsi w Polsce (np. mniejsze obciążenia wojskowe, możliwość dziedziczenia w linii żeńskiej).
Za pośrednictwem Krzyżaków do państwa polskiego docierały wzorce architektury świeckiej i sakralnej. Przybysze z państwa zakonnego stawiali na ziemiach polskich domy mieszkalne, mury obronne, składy towarowe, a także kościoły. Przenikanie rozwiązań architektonicznych z terenów zajmowanych przez Krzyżaków zaowocowało powstaniem tzw. gotyku mazowieckiego.
Między Malborkiem a Krakowem przez długi czas kursowały poselstwa, a król polski był nieraz gościem na dworze wielkiego mistrza i vice versa. Ale kontakty między państwem polskim a państwem zakonu krzyżackiego nie zmieniają faktu, że zakon przez wiele lat stanowił najpierw dla monarchii piastowskiej, a później dla jagiellońskiej śmiertelne niebezpieczeństwo.
Słownik
zarządca prowincji w zakonie krzyżackim, sprawujący władzę nad kilkoma zamkami wraz z przyległym terytorium
zwierzchnicy Zakonu Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego
(z łac. crux – krzyż) wyprawy zbrojne organizowane przez papiestwo i państwa europejskie na Ziemię Świętą przeciwko muzułmanom, trwały od XI do XIII w. i zakończyły się zdobyciem ostatniej twierdzy krzyżowców Akki w 1291 r.; terminem tym określa się również wyprawy podejmowane przeciw tzw. niewiernym w Europie, np. krucjaty północne
(niem. Ritter - rycerz) organizacja w Kościele katolickim, której członkowie składali śluby życia w ubóstwie i czystości, oprócz modlitwy i kontemplacji zakony rycerskie miały prawo prowadzić walkę w imię religii i ideałów, którym ślubowali wierność; wiele zakonów rycerskich powstało w Jerozolimie w związku z ruchem krucjatowym, m.in. templariusze, joannici i Krzyżacy; po upadku krucjat zakony przeniosły się do Europy
proces nadawania nowych form organizacyjnych i prawnych nowym osadom lub już istniejącym
(łac. colonia - osada rolnicza) proces tworzenia nowych miast i wsi na terenach słabo zaludnionych lub niezamieszkanych; kolonizacja miała miejsce w średniowieczu w Europie Środkowo‑Wschodniej od XII do XIV w.
średniowieczne prawo miejskie wzorowane na prawie z Magdeburga, określające prawa i obowiązki osadników; na podstawie tego prawa dokonywano lokacji miast i wsi w Europie Środkowo‑Wschodniej od XII do XIV wieku
odmiana prawa magdeburskiego, stosowana w Prusach, na Mazowszu, Podlasiu i Warmii
(z łac. ex – poza + portare – nieść) sprzedaż towarów na zewnątrz kraju
(z łac. colere - uprawa, dbać, pielęgnować, kształcenie) całokształt dorobku duchowego i materialnego związanego z warstwą rycerską w średniowieczu
(łac. incorporatire - wcielenie) wchłonięcie danego terytorium przez inne państwo
wojna tocząca się między państwem polskim a zakonem krzyżackim w latach 1454‑1466; zakończona zwycięstwem strony polskiej i powrotem do Polski Pomorza Gdańskiego
średniowieczne ludy bałtyckie, które zamieszkiwały tereny pomiędzy Pomorzem, Mazowszem, Litwą, Bałtykiem, zostali podbici i schrystianizowani przez krzyżaków w XIII w.
forma nadania ziemi w prawie feudalnym istniejąca w zachodniej Europie; ziemia oddana w charakterze wieczystej jałmużny nie podlegała zwrotowi; formułę tę zastosowano w odniesieniu do Pomorza Gdańskiego, które na mocy pokoju w Kaliszu z 1343 r. zostało oddane w wieczystą jałmużnę przez króla polskiego, Kazimierza Wielkiego krzyżakom.
układ zawarty w 1385 między Wielkim Księstwem Litewskim a Królestwem Polskim, stanowiący początek unii między oboma państwami
(łac. feudum) w prawie feudalnym ziemia nadana przez seniora wasalowi
Słowa kluczowe
zakon krzyżacki, krucjaty krzyżackie, prawo polskie w średniowieczu, unia w Krewie, pokój krzyżacki w 1343 r., Polska w XIV‑XV w.
Bibliografia
H. Samsonowicz, Krzyżacy, Agencja Omnipress, Warszawa 1988.
T. Jurek, E. Kizik, Historia Polski do 1572, PWN, Warszawa 2013.
Kronika konfliktu Władysława króla polskiego z Krzyżakami [...], w: K. Baczkowski, Wielka historia Polski, t.3, Dzieje Polski późnośredniowiecznej (1370‑1506), Kraków 1999.
A. Paner, J. Iluk, Na tabliczce, papirusie i pergaminie, Koszalin 1997.
J. Długosz, Roczniki, czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego, PWN, t. IX, Kraków 2009.