Zakon Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego – potocznie zwany krzyżackim – został założony w Jerozolimie w 1190 r. podczas III krucjatykrucjatykrucjaty, a osiem lat później przekształcono go w zakon rycerskizakon rycerskizakon rycerski.
Celem istnienia zakonu była opieka nad pielgrzymami i chorymi w Ziemi Świętej oraz walka z muzułmanami. Wstępowali do niego głównie zubożali rycerze, którzy poszukiwali dla siebie dróg wzbogacenia się i awansu społecznego. Po zakończeniu krucjat Krzyżacy podjęli starania o przeniesienie się do Europy. Najpierw osiedlili się w Siedmiogrodzie, gdzie mieli bronić rubieży państwa węgierskiego przed Połowcami, ale zostali stamtąd usunięci (w 1224 roku). Przyczyną wygnania Krzyżaków było to, że dążyli oni do utworzenia własnego państwa w ramach państwa węgierskiego, a to nie spodobało się tamtejszemu władcy Andrzejowi II.
RayHuHK5VxClP1
Niedługo zakonnicy szukali nowego lokum. Książę mazowiecki Konrad zaprosił ich, by się osiedlili na ziemi chełmińskiej. W zamian mieli bronić granicy przed napadami ze strony pogańskich plemion pruskich. W ten sposób rozpoczęła się ponad trzechsetletnia obecność zakonu krzyżackiego na ziemiach polskich. Przybycie Krzyżaków na ziemię chełmińską dało początek systematycznemu podbojowi Prus, który zakończył się w 1283 roku. Zakon cieszył się dużą popularnością na zachodzie Europy, a jego szeregi wciąż zasilane były przez napływających stamtąd rycerzy. Miał też poparcie cesarstwa i papiestwa. W krótkim czasie udało się Krzyżakom stworzyć państwo sprawne organizacyjnie, rozwinięte pod względem ekonomicznym, które stało się potęgą polityczną i zajęło czołową pozycję w basenie Morza Bałtyckiego.
Nigdy Polak Krzyżakowi nie będzie bratem
Pod koniec XIII w., po trwającym niemal półtora wieku rozbiciu dzielnicowym, państwo polskie podjęło próby zjednoczenia i odbudowy władzy centralnej. Proces ten był długi i mozolny, a jego zwieńczeniem była koronacja Władysława Łokietka na króla Polski w 1320 roku. Od początku państwo polskie znalazło się też w konflikcie z zakonem krzyżackim. Jednocząca się Polska dążyła do odzyskania terenów, które wchodziły w skład monarchii piastowskiej, łącznie z tymi, które zostały przejęte przez zakon krzyżacki.
R1uOefiJBI5Km
Indeks dolny Po przeanalizowaniu linii chronologicznej wskaż, jakie wydarzenie/wydarzenia (maks. dwa) uznałbyś/uznałabyś za kluczowe dla budowy potęgi państwa krzyżackiego. Indeks dolny koniecPo przeanalizowaniu linii chronologicznej wskaż, jakie wydarzenie/wydarzenia (maks. dwa) uznałbyś/uznałabyś za kluczowe dla budowy potęgi państwa krzyżackiego.
Stosunki między oboma sąsiadującymi państwami pogorszyło zajęcie przez Krzyżaków w 1308 r. Gdańska. Próby odzyskania utraconych terenów – czy to na drodze dyplomatycznej, czy wojennej – zakończyły się niepowodzeniem, dodatkowo utracono część ziem przygranicznych (Kujawy i ziemię dobrzyńską). Podobnie bezowocne pozostawały wysiłki syna Władysława Łokietka, Kazimierza Wielkiego. W 1343 r. zdecydował się on na podpisanie pokoju z zakonem, na mocy którego do Polski powróciły Kujawy i ziemia dobrzyńska w zamian za zrzeczenie się na zasadach wieczystej jałmużny praw do Pomorza Gdańskiego, ziemi chełmińskiej i michałowskiej. Układ ten zapoczątkował budowanie na długie lata pokojowych relacji między Królestwem Polskim a państwem zakonu krzyżackiego.
ReEqcsuzNgoDA
R1QeVp4bOQQqd1
Sytuacja uległa zmianie po zawarciu unii między Polską a Wielkim Księstwem Litewskim. Układ podpisany w Krewie (1385 r.) zmienił w zasadniczy sposób układ sił między oboma państwami, a związana z nim chrystianizacja Litwy podważyła sens istnienia zakonu na tych terenach. Narastające w ciągu najbliższych lat nieporozumienia między sąsiadującymi potęgami doprowadziły do wybuchu wielkiej wojny. Klęska poniesiona przez Krzyżaków pod Grunwaldem w 1410 r. przyczyniła się do załamania potęgi politycznej i gospodarczej zakonu. Nie doprowadziła do odzyskania przez Polskę utraconych ziem i nie zakończyła konfliktu, zakończył się jednak okres sukcesów zakonu krzyżackiego. Coraz więcej miał on też trudności z własnymi poddanymi, niezadowolonymi z restrykcyjnej polityki fiskalnej zakonu i domagającymi się większych uprawnień. W 1454 r. zwrócili się oni do króla polskiego Kazimierza Jagiellończyka z prośbą o inkorporację całości ziem pruskich do Królestwa Polskiego. Stało się to przyczyną długiej i kosztownej wojny zwanej wojną trzynastoletnią (1454–1466). Zakończyła się ona podziałem państwa krzyżackiego na Prusy Zakonne, stanowiące od tej pory lenno Królestwa Polskiego, i Prusy Królewskie, włączone do monarchii Jagiellończyka. Dążenia Krzyżaków do rewizji niekorzystnego dla nich pokoju z 1466 r. doprowadziły do kolejnej wojny (1519–1521). Wielki mistrz krzyżackiwielcy mistrzowie krzyżaccyWielki mistrz krzyżacki Albrecht Hohenzollern sekularyzował zakon i przekształcił go w państwo świeckie, tzw. Prusy Książęce, z których w 1525 r. złożył królowi polskiemu Zygmuntowi Staremu hołd lenny. W ten sposób dobiegł końca trudny okres sąsiedztwa Polski z zakonem krzyżackim.
Czy Warszawę założyli Krzyżacy?
Sąsiedztwo państwa zakonnego na płaszczyźnie politycznej przyniosło Polsce niewiele korzyści. Zagarnięte Pomorze Gdańskie oraz inne ziemie, ciągłe konflikty, lekceważone wyroki sądowe – taki był bilans tego, że państwo polskie przez ponad 200 lat dzieliło granicę z Krzyżakami.
RpCq1MXq5Zhf41
Cieszący się uznaniem na dworach europejskich i licznie zasilany przez zachodnioeuropejskie rycerstwo zakon krzyżacki stał się dla Polski, która w tamtych czasach była państwem o peryferyjnym położeniu i znaczeniu, ważnym pośrednikiem w przekazywaniu kultury i obyczajów. To dzięki zakonowi państwo polskie zaczęło z czasem mieć coraz ściślejszy kontakt z kulturą rycerską. Polskie rycerstwo dzięki wpływom z północy przejmowało zachodni model obyczajowy, zachodnie wzorce walki i wyposażenia. Częściowo dzięki temu, gdy doszło do bitwy pod Grunwaldem, okazało się, że armia polska nie ustępuje pod względem wyszkolenia czy uzbrojenia rycerzom krzyżackim.
Za pośrednictwem zakonu do Polski docierały poza tym nowoczesne rozwiązania w zakresie prawa, administracji (zakon stanowił jeden z najlepiej zarządzanych organizmów państwowych w Europie) oraz organizacji handlu. Bliskie sąsiedztwo z dobrze rozwiniętym gospodarczo państwem zakonnym miało duży wpływ na rozwój ekonomiczny ziem przygranicznych, szczególnie Mazowsza, Kujaw i ziemi dobrzyńskiej. Obszary te zostały włączone w międzynarodowy obszar wymiany handlowej, do którego należały takie kraje jak Anglia, Holandia, Francja. Za pośrednictwem Mazowsza odbywał się eksport polskich towarów na zachód Europy i na odwrót.
Miasta polskie rozwijały się i bogaciły. Niektóre z nich pozostałyby pewnie małymi ośrodkami o niewielkim znaczeniu, gdyby nie udział w handlu krzyżackim. Szczególnie ważną rolę w ich przypadku odegrała kolonizacjakolonizacjakolonizacja na zaczerpniętym od państwa zakonnego prawie chełmińskimprawo chełmińskieprawie chełmińskim, dającym osadnikom więcej swobód w porównaniu z prawem magdeburskimprawo magdeburskieprawem magdeburskim, na którym była lokowanalokacjalokowana większość miast i wsi w Polsce (np. mniejsze obciążenia wojskowe, możliwość dziedziczenia w linii żeńskiej).
RCA7rgQnST9i11
Za pośrednictwem Krzyżaków do państwa polskiego docierały wzorce architektury świeckiej i sakralnej. Przybysze z państwa zakonnego stawiali na ziemiach polskich domy mieszkalne, mury obronne, składy towarowe, a także kościoły. Przenikanie rozwiązań architektonicznych z terenów zajmowanych przez Krzyżaków zaowocowało powstaniem tzw. gotyku mazowieckiego.
R1Xopk4SR5cGD
RnFyESF95TQDE
Między Malborkiem a Krakowem przez długi czas kursowały poselstwa, a król polski był nieraz gościem na dworze wielkiego mistrza i vice versa. Ale kontakty między państwem polskim a państwem zakonu krzyżackiego nie zmieniają faktu, że zakon przez wiele lat stanowił najpierw dla monarchii piastowskiej, a później dla jagiellońskiej śmiertelne niebezpieczeństwo.
Słownik
komtur
komtur
zarządca prowincji w zakonie krzyżackim, sprawujący władzę nad kilkoma zamkami wraz z przyległym terytorium
wielcy mistrzowie krzyżaccy
wielcy mistrzowie krzyżaccy
zwierzchnicy Zakonu Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego
krucjaty
krucjaty
(z łac. crux – krzyż) wyprawy zbrojne organizowane przez papiestwo i państwa europejskie na Ziemię Świętą przeciwko muzułmanom, trwały od XI do XIII w. i zakończyły się zdobyciem ostatniej twierdzy krzyżowców Akki w 1291 r.; terminem tym określa się również wyprawy podejmowane przeciw tzw. niewiernym w Europie, np. krucjaty północne
zakon rycerski
zakon rycerski
(niem. Ritter - rycerz) organizacja w Kościele katolickim, której członkowie składali śluby życia w ubóstwie i czystości, oprócz modlitwy i kontemplacji zakony rycerskie miały prawo prowadzić walkę w imię religii i ideałów, którym ślubowali wierność; wiele zakonów rycerskich powstało w Jerozolimie w związku z ruchem krucjatowym, m.in. templariusze, joannici i Krzyżacy; po upadku krucjat zakony przeniosły się do Europy
lokacja
lokacja
proces nadawania nowych form organizacyjnych i prawnych nowym osadom lub już istniejącym
kolonizacja
kolonizacja
(łac. colonia - osada rolnicza) proces tworzenia nowych miast i wsi na terenach słabo zaludnionych lub niezamieszkanych; kolonizacja miała miejsce w średniowieczu w Europie Środkowo‑Wschodniej od XII do XIV w.
prawo magdeburskie
prawo magdeburskie
średniowieczne prawo miejskie wzorowane na prawie z Magdeburga, określające prawa i obowiązki osadników; na podstawie tego prawa dokonywano lokacji miast i wsi w Europie Środkowo‑Wschodniej od XII do XIV wieku
prawo chełmińskie
prawo chełmińskie
odmiana prawa magdeburskiego, stosowana w Prusach, na Mazowszu, Podlasiu i Warmii
eksport
eksport
(z łac. ex – poza + portare – nieść) sprzedaż towarów na zewnątrz kraju
kultura rycerska
kultura rycerska
(z łac. colere - uprawa, dbać, pielęgnować, kształcenie) całokształt dorobku duchowego i materialnego związanego z warstwą rycerską w średniowieczu
inkorporacja
inkorporacja
(łac. incorporatire - wcielenie) wchłonięcie danego terytorium przez inne państwo
wojna trzynastoletnia
wojna trzynastoletnia
wojna tocząca się między państwem polskim a zakonem krzyżackim w latach 1454‑1466; zakończona zwycięstwem strony polskiej i powrotem do Polski Pomorza Gdańskiego
plemiona pruskie
plemiona pruskie
średniowieczne ludy bałtyckie, które zamieszkiwały tereny pomiędzy Pomorzem, Mazowszem, Litwą, Bałtykiem, zostali podbici i schrystianizowani przez krzyżaków w XIII w.
wieczysta jałmużna
wieczysta jałmużna
forma nadania ziemi w prawie feudalnym istniejąca w zachodniej Europie; ziemia oddana w charakterze wieczystej jałmużny nie podlegała zwrotowi; formułę tę zastosowano w odniesieniu do Pomorza Gdańskiego, które na mocy pokoju w Kaliszu z 1343 r. zostało oddane w wieczystą jałmużnę przez króla polskiego, Kazimierza Wielkiego krzyżakom.
układ w Krewie
układ w Krewie
układ zawarty w 1385 między Wielkim Księstwem Litewskim a Królestwem Polskim, stanowiący początek unii między oboma państwami
lenno
lenno
(łac. feudum) w prawie feudalnym ziemia nadana przez seniora wasalowi
Słowa kluczowe
zakon krzyżacki, krucjaty krzyżackie, prawo polskie w średniowieczu, unia w Krewie, pokój krzyżacki w 1343 r., Polska w XIV‑XV w.
Bibliografia
H. Samsonowicz, Krzyżacy, Agencja Omnipress, Warszawa 1988.
T. Jurek, E. Kizik, Historia Polski do 1572, PWN, Warszawa 2013.
Kronika konfliktu Władysława króla polskiego z Krzyżakami [...], w: K. Baczkowski, Wielka historia Polski, t.3, Dzieje Polski późnośredniowiecznej (1370‑1506), Kraków 1999.
A. Paner, J. Iluk, Na tabliczce, papirusie i pergaminie, Koszalin 1997.
J. Długosz, Roczniki, czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego, PWN, t. IX, Kraków 2009.