Ekspansja luteranizmu w Europie

RzIVHudrqzY3V1

Ilustracja przedstawia portret mężczyzny. Jest to osoba o wysokim czole, ostrych rysach twarzy, dość skośnych oczach. Ma brodę i wąsy. Ubrana jest w szatę krzyżacką, na piersiach ma przewieszony łańcuch. Dłonie trzyma na brzuchu, trzyma w dłoniach łańcuch.

Luteranizm zdobywał licznych wyznawców również poza Niemcami. W niektórych państwach był przyjmowany tylko przez pewne grupy narodowościowe lub społeczne i występował jako wyznanie mniejszości religijnej. Tak stało się w krajach sąsiadujących z Niemcami: w Polsce, Czechach i na Węgrzech. Luteranizm był w nich przyjmowany przez mieszczan dużych miast, zwykle niemieckojęzycznych. Rzadko występował w małych miastach i raczej nie cieszył się popularnością wśród szlachty i chłopów.
Ale były i takie państwa, w których na mocy decyzji politycznej władców luteranizm uzyskał status religii panującej. Pierwsze były Prusy Książęce. Ostatni wielki mistrz zakonu krzyżackiego Albrecht Hohenzollern w reformacji dostrzegł szansę realizacji swoich celów politycznych. Do utworzenia z ziem zakonu krzyżackiego dziedzicznego księstwa nakłaniał go osobiście Marcin Luter. Aby uzyskać przychylność króla Polski podpisał traktat krakowski potwierdzony hołdem lennym (hołd pruski - 1525 r.). Albrecht Hohenzollern zapewnił sobie poparcie i współpracę biskupów sambijskiego i pomezańskiego, następnie w grudniu 1525 r. na sejmie krajowym ogłosił nową ustawę o ustroju państwa i Kościoła.
W znacznie bardziej skomplikowanej sytuacji politycznej i międzynarodowej podobną decyzję podjął ostatni mistrz zakonu kawalerów mieczowych w Inflantach – Gotthard Kettler, który po przejściu na luteranizm w 1558 r. złożył hołd lenny królowi Polski Zygmuntowi Augustowi.

Luteranizm w Skandynawii

RqtxmCrM2vlfa1

Ilustracja przedstawia mężczyznę w starszym wieku. Ma on dłuższe włosy do ramion, długą brodę oraz wąsy. Mężczyzn ma pociągłą twarz, długi ostry nos, zmarszczki na czole i pod oczami. Ubrany jest w długą szatę oraz beret, na piersiach ma przewieszone łańcuchy.

Kolejne były państwa skandynawskie: Szwecja i Dania z Norwegią. Wprowadzenie luteranizmu w Szwecji było ściśle związane z jej walką o uniezależnienie się od Danii, z którą była związana unią kalmarskąunia kalmarskaunią kalmarską. Dążenia te popierały drobne grupy luterańskie, a sprzeciwiało im się duchowieństwo, którego hierarchowie byli powiązani z monarchią duńską. Po zerwaniu unii kalmarskiej Gustaw I Waza, król Szwecji (1523–1560), szukając środków finansowych do walki z Duńczykami, ogłosił w 1527 r. luteranizm religią panującą i przejął na rzecz skarbu państwa dobra kościelne. Zachował jednak dotychczasową hierarchiczną strukturę Kościoła wraz z instytucją prymasa oraz święcenia kapłańskie, święta i wiele obrzędów katolickich. Dzięki temu mimo początkowej niechęci ludności do luteranizmu zasada pełni władzy królewskiej w dziedzinie kościelnej stopniowo zyskiwała uznanie, a nowa wiara – zwolenników.
W Danii luteranizm wcześnie zaczął zdobywać wyznawców wśród arystokracji, a król Fryderyk I Holsztyński (1523–1533) sam sprowadzał duchownych z Wittenbergi. W 1527 r. zapadły pierwsze ważne decyzje: na skutek konfliktu z papieżem o obsadę arcybiskupstwa Lund została zerwana zależność od Rzymu, natomiast luteranie uzyskali wolność wyznania. Trzy lata później sejm w Kopenhadze uznał doktrynędoktryna religijnadoktrynę i liturgię luterańską za panującą.
Późniejsza walka między katolicyzmem a luteranizmem odbywała się w cieniu walki o władzę. Chrystian III (1534–1559), który podejrzewał biskupów katolickich o sprzyjanie zdetronizowanemu w 1523 r. Chrystianowi II, pozbawił ich urzędów i uwięził. W 1539 r. sejm zaakceptował nowy ustrój Kościoła ewangelickiego w Danii. Utrzymywał on episkopalizmepiskopalizmepiskopalizm, mszę oraz dopuszczał pewną wystawność liturgii. Resztki oporu katolików złamał następca Chrystiana III, Chrystian IV. Zabronił kapłanom katolickim wstępu do Danii, a swoim poddanym zakazał przechodzenia na katolicyzm pod karą konfiskaty majątku i wygnania.
Śladem Danii na luteranizm przeszła związana z nią unią personalną Norwegia. W 1539 r. norweskie zgromadzenie stanów przyjęło duńską organizację kościelną, pozostając jednak przy niektórych praktykach religijnych, np. kulcie Matki Boskiej i św. Olafa czy zwyczaju odprawiania pielgrzymek.

RoRSldoVnXBdb

Mapa przedstawia Europę podczas szczytu reformacji w latach 1545–1620. Na mapie ukazane są granice współczesnych państw. Zaznaczone są obszary dominowania określonych religii. Luteranizm: Szkocja, Niemcy, Dania, Szwecja, Norwegia, Finlandia, część zachodnia Polski, Estonia, część północna Łotwy. Kalwinizm: południowa część Francji, Niderlandy, Belgia, Szwajcaria. Anglikanizm: Anglia. Unitarianie: Czechy.

Rozprzestrzenianie się kalwinizmu

R4Com8SP2RAFS1

Ilustracja przedstawia nabożeństwo kalwińskie, które odbywa się w półokrągłej sali. W środkowym miejscu sali mieści się ambona, na której stoi prowadzący nabożeństwo, ubrany w czarną szatę oraz czarny kapelusz. Przed nim na ławkach siedzą kobiety skierowane twarzą w kierunku prowadzącego nabożeństwo. Dookoła sali w rzędach siedzą mężczyźni oraz dzieci. Kobiety ubrane są w długie suknie oraz czepce, mężczyźni w spodnie do kolan, koszule oraz kapelusze, dzieci w stroje naśladujące krojem stroje dorosłych.

Swoją doktrynę starał się również rozpowszechniać Jan Kalwin. Poza granicami Szwajcarii popularyzowali ją ministrowie (pastorzy)minister (pastor)ministrowie (pastorzy) kształceni w Genewie. Rzeszy zwolenników przysparzały dzieła samego Kalwina, zwłaszcza Instytucje i Katechizm, które były tłumaczone na wiele języków. We Francji kalwinizm zdominował wpływy luterańskie i zaczął realnie zagrażać katolicyzmowi. Doprowadziło to ostatecznie do wybuchu wojen hugenockichhugenocihugenockich (1562–1589), w których kalwini nie zdołali odnieść zwycięstwa, ale zapewnili sobie znaczny zakres swobód wyznaniowych, zagwarantowanych im edyktem nantejskim z 1598 r. W innych krajach kalwinizm zdobywał sobie zwolenników tylko w niektórych grupach społecznych. W Rzeczypospolitej, zwłaszcza w Wielkim Księstwie Litewskim, dzięki występującym w kalwińskiej doktrynie ideom demokratycznym, zyskał popularność wśród średniej szlachty i sporadycznie wśród arystokracji.

R9TpCekzcsV8h

Mapa przedstawia Europę. Ukazany jest zasięg kalwinizmu w drugiej połowie XVI wieku. Obejmuje następujące obszary: południe Królestwa Polskiego, środkowe części Cesarstwa Rzymskiego, tereny dzisiejszej Szwajcarii, tereny dzisiejszych Węgier, tereny dzisiejszej Litwy, środkową część Królestwa Anglii oraz Królestwo Szkocji.

Kalwinizm stał się głównym nurtem reformacji na Węgrzech i w Siedmiogrodzie, ale katolicyzmu nie pokonał. Wywarł natomiast znaczny wpływ na sytuację wyznaniową w Anglii, gdzie pojawił się pod nazwą purytanizmu – ruchu reformatorskiego dążącego do usunięcia z Kościoła anglikańskiego wszelkich pozostałości po katolicyzmie. Stanowił on silną opozycję wobec władzy i religii państwowej. Nie wpłynął jednak decydująco na powstający Kościół anglikański.

R6CbEHoAoNrB11

Ilustracja przedstawia starszego mężczyznę ubranego w długą szatę oraz czarny beret z nausznikami. Mężczyzna ma bardzo długą brodę oraz wąsy. Ma twarz o ostrych rysach i dużym, wydatnym nosie. W prawej dłoni trzyma otwartą książkę.

Inaczej wyglądała sytuacja wyznaniowa w Szkocji. Początkowo szkoccy zwolennicy reformacji ulegali wpływom luteranizmu, z czasem jednak górę wzięły nauki Kalwina. Ich głównym propagatorem był John Knox, który w 1558 r. zorganizował pierwszy kościół na wzór genewskiego, a dwa lata później ogłosił tzw. konfesję szkocką. Do końca XVI w. w Szkocji organizował się Kościół prezbiteriański, który objął swoimi wpływami większość jej ludności.
Kalwinizm stał się religią dominującą również w północnych prowincjach Niderlandów, m.in. dzięki tolerancyjnej polityce wyznaniowej lokalnych władz. Głównym propagatorem nauk Kalwina w Niderlandach był Guy de Brès, autor wyznania wiary. Kalwinizm odegrał znaczącą rolę w późniejszej wojnie o niepodległość Niderlandów.

Słownik

Słowa kluczowe

reformacja, sekularyzacja, kalwinizm, luteranizm, anglikanizm,

Bibliografia

Banaszak M., Historia Kościoła katolickiego. T 3. Czasy nowożytne 1517‑1758.

Chaunu P., Czas reform. Historia religii i cywilizacji (1250‑1550), tłum. J. Grosfeld, Warszawa 1989.

Grzybowski S., Wielka historia świata. Tom 6. Narodziny świata nowożytnego 1453‑1605, Warszawa 2005.

Mikulski K., Wijaczka J. Historia powszechna. Wiek XVI‑XVIII, Warszawa 2012.

Tasak W., Reformacja. Sukces czy porażka?, Warszawa 2017.

Wójcik Z., Historia powszechna XVI‑XVII w., wyd. X, Warszawa 2010.

Wyczański A., Historia powszechna. Wiek XVI, Warszawa 1987.