Przeczytaj
Trudne początki
Gdy w maju 1674 r. Jan III Sobieski został wybrany na króla Rzeczypospolitej, cieszył się dużym szacunkiem wśród szlachty, która widziała w nim wodza zdolnego do zwyciężenia Turków i odzyskania zajętych przez nich dwa lata wcześniej Podola i Bracławszczyzny. Dowodzonym przez Sobieskiego oddziałom udało się odeprzeć kolejne natarcia armii tureckiej, a nawet odnieść nad nią kilka zwycięstw. Tymczasem król bez zgody sejmu porozumiał się z Francją i podpisał z nią w 1675 r. traktat sojuszniczy w Jaworowietraktat sojuszniczy w Jaworowie. Zgodził się zawrzeć pokój z sułtanem, licząc na pomoc Ludwika XIV w odzyskaniu Prus Książęcych, utraconych przez Rzeczpospolitą na rzecz Brandenburgii blisko 20 lat wcześniej.
Spotkało się to z niezadowoleniem dużej części szlachty, popierającej sojusz z Habsburgami (wrogami Burbonów) przeciwko Turcji. Wobec rosnącego niezadowolenia w kraju i wygaśnięcia konfliktów na zachodzie Europy król porzucił politykę bałtyckąpolitykę bałtycką, nie pozyskał jednak przychylności opozycji. Ponadto zniechęcił do siebie swoich dotychczasowych zwolenników: hetmana polnego koronnego Stanisława Jabłonowskiego, podskarbiego wielkiego koronnego Jana Andrzeja Morsztyna czy wojewodę poznańskiego Krzysztofa Grzymułtowskiego. Pozycję Sobieskiego osłabiło też odrzucenie propozycji sojuszu przez cesarza, który bagatelizując zagrożenie ze strony Turcji, nie widział interesu w układaniu się z Polską. Sytuacja zmieniła się w 1682 r., kiedy sułtan poparł antyhabsburskie powstanie na Węgrzech i zaatakował austriackie posiadłości. Rok później jego armia przystąpiła do oblężenia Wiednia.
W którym współczesnym państwie znajdują się ziemie, z których Turcja wyruszyła na Wiedeń w 1683 r.?
Pakt z cesarzem
W 1683 r. cesarz Leopold I osobiście zaczął zabiegać o sojusz z Rzeczpospolitą. Dla Jana III Sobieskiego była to dobra okazja, aby przeciągnąć na swoją stronę członków obozu prohabsburskiego. Traktat sojuszniczy z cesarzem musiał zatwierdzić sejm, dlatego też należało zapewnić sobie poparcie ze strony stronnictwa profrancuskiego, co do zasady przeciwnego współpracy z Habsburgami. Władca zneutralizowałzneutralizował to środowisko, przyznając ważne urzędy jego liderom. Stanisława Jabłonowskiego uczynił hetmanem wielkim koronnym, Hieronima Lubomirskiego marszałkiem nadwornym koronnym, a w Wielkim Księstwie Litewskim zjednał sobie nadaniami rosnącą w siłę rodzinę Sapiehów. Benedykt Sapieha został podskarbim wielkim litewskim, a Kazimierz Jan Sapieha hetmanem wielkim litewskim.
Wskaż portrety, na których można dostrzec co najmniej jeden przedmiot wskazujący na pełniony przez daną osobę urząd. Wymień też nazwy urzędów, do których nawiązują elementy graficzne.
W kwietniu 1683 r. Jan III Sobieski i Leopold I podpisali układ, w którym zobowiązywali się do wspólnej walki przeciwko Turcji. Rzeczpospolita obiecała wystawić blisko 50 tys. żołnierzy, a Austria 60 tys. Cesarz mógł dodatkowo prowadzić zaciąg na terenie Rzeczypospolitej. Oddziały polsko‑litewskie miały operować na Podolu i Ukrainie, natomiast siły Habsburgów na Węgrzech. Obie strony przyrzekły, że będą szukać nowych sojuszników i że nie zawrą pokoju z Turcją bez porozumienia z partnerem. Umowa zakładała również wzajemną pomoc na wypadek oblężenia stolicy któregoś z krajów.
Odsiecz wiedeńska
Nie minął rok od podpisania porozumienia i w bezpośrednim zagrożeniu znalazł się Wiedeń. W lipcu 1683 r. armia turecka przystąpiła do jego oblężenia. Jan III Sobieski wywiązał się ze złożonych cesarzowi deklaracji: zebrał ok. 21 tys. żołnierzy i wyruszył z odsieczą. Po drodze, na Morawach (w dzisiejszych Czechach), oddziały polskie połączyły się z armią cesarza i posiłkami z krajów niemieckich. Sobieski objął dowództwo nad wojskiem państw sprzymierzonych, ponieważ najlepiej znał przeciwnika. 12 września 1683 r. poprowadził atak na zgromadzonych pod Wiedniem Turków.
W przeddzień bitwy armia dowodzona przez Jana III Sobieskiego musiała przedrzeć się przez gęsty, poprzecinany strumieniami i stromymi jarami Las Wiedeński. 12 września 1683 r. wojska liczące ok. 65 tys. żołnierzy ustawiły się do ataku. Oddziały tureckie były znacznie większe, jednak dowodzący nimi wielki wezyr Kara Mustafa zdecydował się pozostawić część swoich oddziałów w okopach okalających miasto. W ten sposób pod Wiedniem zmierzyły się porównywalne pod względem liczebności armie. Późnym popołudniem, po godzinie 17:00, doszło do szarży polskiej husarii, która z impetem wdarła się do tureckiego obozu. 13 września 1683 r. Jan III Sobieski wjechał do Wiednia i został entuzjastycznie przywitany przez mieszkańców miasta.
Ustal, która postać na obrazie to Jan III Sobieski.
Po bitwie pod Wiedniem relacje między Janem III Sobieskim a Leopoldem I nie układały się najlepiej. Powodem napięć były kwestie związane z prestiżem − cesarz umniejszał rolę Polaków w zwycięstwie. Nie zgodził się również na realizację strategii dalszej walki z Turkami, nakreślonej przez władcę Rzeczypospolitej. Ilustracja nawiązuje do jednej z popularnych wśród Polaków anegdot na temat spotkania Leopolda I i Jana III w pobliżu Wiednia.
Opisz scenę przedstawioną na obrazie.
Próba zdobycia Wiednia przez Turków została udaremniona, ale siły sułtana stosunkowo szybko podniosły się po porażce i w październiku 1683 r. zaatakowały armię polsko‑cesarską pod Parkanami. Do starć doszło dwukrotnie: 7 października, to siły tureckie były górą, a 9 października, zwycięstwo odniosły wojska koalicji. Armia turecka została całkowicie rozbita.
Dalszy ciąg wojny z Turcją
Chociaż wojska polsko‑cesarskie odniosły szereg zwycięstw, nie oznaczały one końca wojny. Polski władca chciał niezwłocznie ruszyć w głąb bałkańskich posiadłości i wyzwolić ludy słowiańskie spod jarzma Turcji, jednak napotkał opór ze strony cesarza i jego współpracowników. W 1684 r. pod patronatem i z udziałem papieża powstał nowy sojusz przeciwko Turcji, tzw. Liga Święta. Przystąpiły do niej cesarstwo, a także Rzeczpospolita i Wenecja. Z jednej strony Jan III Sobieski liczył, że uda mu się odzyskać Podole i Bracławszczyznę, a z drugiej marzył o podporządkowaniu Mołdawii, gdzie mógłby osadzić na tronie swojego najstarszego syna Jakuba. Gdyby plany te udało się zrealizować, miałby on duże szanse na przejęcie władzy po śmierci ojca.
Nie tylko próba osadzenia Jakuba na tronie mołdawskim świadczyła o prowadzeniu przez Jana III Sobieskiego polityki mającej na celu zapewnienie sukcesji synowi. Wcześniej władca podpisał z Francją traktat w Jaworowie (1675 r.), aby przy pomocy Ludwika XIV zaatakować Brandenburgię, odzyskać Prusy Książęce i uczynić ich władcą swego najstarszego syna. Królewicz angażował się również w walki z Turcją i uczestniczył w radach senatu u boku ojca. W czasie sejmu w Grodnie w 1688 r. Ludwik także miał zasiąść obok niego pod baldachimem, co doprowadziło do protestów. Sejm został zerwany przed wyborem marszałka, a król oficjalnie zapewnił szlachtę, że nie zamierza dokonać elekcji vivente rege (za swojego życia).
Przyjrzyj się ilustracji i wskaż elementy graficzne, które potwierdzają dynastyczne plany Jana III Sobieskiego.
Polacy wyparli Turków z Podola, ale nie odzyskali ważnej w tym rejonie twierdzy − Kamieńca Podolskiego. W 1685 r. sejm uchwalił podatki na wojsko, które ruszyło na Mołdawię w następnym roku, jednak wyprawa zakończyła się niepowodzeniem. HospodarowieHospodarowie mołdawski i wołoski opowiedzieli się po stronie sułtana, a Turcy unikali walki w polu, przez co armia polska wróciła do kraju bez większych sukcesów. Mógł się nimi za to pochwalić cesarz, którego wojska w tym czasie zdobyły Budę.
Wyjaśnij, dlaczego według autora ilustracji zajęcie Budy przez Habsburgów było sukcesem całego świata chrześcijańskiego.
W 1686 r. Rzeczpospolita i Rosja podpisały pokój Grzymułtowskiego, nazywany tak od nazwiska jednego z negocjatorów wysłanych przez sejm do Moskwy – wojewody poznańskiego Krzysztofa Grzymułtowskiego. Traktat powtórzył zapisy rozejmu andruszowskiegorozejmu andruszowskiego z 1667 r., potwierdzając oddanie pod władanie Rosji Smoleńszczyzny, Siewierszczyzny, Czernihowszczyzny i Ukrainy Lewobrzeżnej. Rosja na dobre weszła również w posiadanie Zaporoża i Kijowa (za które Polska miała otrzymać odszkodowanie). Car zyskał prawo występowania w obronie wyznawców prawosławia w Rzeczypospolitej i sam zagwarantował wolności religijne katolikom żyjącym na terytorium swojego państwa. Umowa została zawarta pod wpływem nacisków ze strony papieża, któremu zależało na włączeniu Moskwy do Ligi ŚwiętejLigi Świętej. Rosja przystąpiła do niej tuż po podpisaniu pokoju z Polską.
Koniec wojny z sułtanem
Pięć lat po podpisaniu pokoju Grzymułtowskiego, w 1691 r., Jan III Sobieski poprowadził kolejną wyprawę na Mołdawię, jednak i tym razem zakończyła się ona niepowodzeniem. Król do końca swojego panowania nie podjął już żadnej próby ataku na Turcję lub jej lenna. W 1699 r., za panowania jego następcy, Liga Święta podpisała pokój z sułtanem w Karłowicach (dziś w Serbii). Rzeczpospolita odzyskała Podole i Bracławszczyznę, ale musiała całkowicie wycofać się z Mołdawii. Pokój karłowicki zapoczątkował długoletni okres neutralnych, a momentami nawet przyjaznych stosunków polsko‑tureckich. Największe korzyści odnieśli cesarz, który połączył Węgry z Siedmiogrodem, oraz Wenecja, która zyskała Peloponez i Wyspy Jońskie.
Nadaj tytuł ilustracji.
Schyłek panowania
W latach 90. XVII w. aktywność polityczna Jana III Sobieskiego sukcesywnie malała. Król nie zdołał stworzyć silnego stronnictwa dworskiego i opozycji łatwo przychodziło rwanie sejmów, co doprowadziło do paraliżu instytucji państwowych. Dodatkowo nasiliła się rywalizacja między największymi rodzinami magnackimi; ich spory, często prywatne, odbijały się na przebiegach sejmików, sejmów i trybunałów. Władca chorował i coraz większy wpływ na dworze zyskiwała królowa. Maria Kazimiera próbowała zbliżyć Rzeczpospolitą do dworu francuskiego, jednak szlachta nie poparła jej projektów. Królowa szukała też potencjalnych sojuszników, aby zwiększyć szanse któregoś ze swoich synów na objęcie władzy w przyszłości. Jan III Sobieski zmarł w 1696 r., po kilku latach zmagań z chorobą. Ostatecznie kandydatury potomków Sobieskiego upadły i jego następcą został elektor saski Fryderyk August I z dynastii Wettinów. Rzecząpospolitą władał jako August II.
Słownik
(ukr., gospodarz) tytuł władców występujący w dokumentach wytworzonych w kancelariach posługujących się językiem ruskim; w państwie moskiewskim występował do XVI w., na Litwie do XVIII w., a w księstwach Mołdawskim i Wołoskim do 1861 r., czyli do czasu ich zjednoczenia w Rumunię
antyturecka koalicja państw zawiązana z inicjatywy papieża Innocentego XI; w jej skład wchodziły: cesarstwo niemieckie, Rzeczpospolita, Wenecja i papiestwo, w 1686 r. dołączyła do niej Rosja; długoletnia wojna z Turcją zakończyła się klęską sułtana i częściowym rozbiorem imperium osmańskiego (pokój w Karłowicach w 1699 r.)
polityka, którą król Jan III Sobieski realizował w pierwszych latach swojego panowania; jej celem było odzyskanie Prus Książęcych, utraconych przez Rzeczpospolitą na rzecz Brandenburgii na mocy traktatów welawsko‑bydgoskich w 1657 r.
rozejm zawarty w styczniu 1667 r. w Andruszowie (współcześnie w Rosji) pomiędzy Rzecząpospolitą a Rosją; na jego mocy Rzeczpospolita utraciła następujące ziemie: smoleńską, siewierską i czernihowską, Ukrainę Lewobrzeżną oraz Kijów (na dwa lata, w rzeczywistości na stałe)
sojusz Jana III Sobieskiego z królem Ludwikiem XIV zawarty w 1675 r. w Jaworowie, Francja zadeklarowała w nim pomoc finansową dla Rzeczypospolitej na wypadek wojny z Brandenburgią; układ nie został zrealizowany
uczynić kogoś obojętnym, nieszkodliwym w jakiejś sprawie, osłabić
Słowa kluczowe
odsiecz wiedeńska, Jan III Sobieski, Święta Liga, pokój Grzymułtowskiego, pokój w Karłowicach, wojna polsko‑turecka
Bibliografia
L. Podhorodecki, Wiedeń 1683, Warszawa 2012.
H. Widacka, Lew Lechistanu, Warszawa 2010.
Z. Wójcik, Jan III Sobieski, Warszawa 1991.