Przeczytaj
Sztuka rzymska. Rzeźba
Początki rzymskiej sztuki rzeźbiarskiej przypadły na VI w. p.n.e. i były inspirowane rzeźbą etruską. Najdawniejsze przykłady znamy wyłącznie z dzieł literackich: wiemy, że w Rzymie powstawały posągi z brązu przedstawiające bogów i królów rzymskich. W czasie wielkich podbojów III–II w. p.n.e. do Rzymu zaczęły napływać jako łupy rzeźby greckich mistrzów, które na dużą skalę kopiowano i zwyczaj ten utrzymał się aż do III w. n.e. Dziś wiele z greckich rzeźb znamy właśnie dzięki rzymskim kopiom.
Pod wpływem sztuki greckiej rozpowszechniły się brązowa i kamienna rzeźba portretowa (m.in. wizerunki Mariusza, Cezara, Cycerona). Charakterystycznym zjawiskiem dla portretu rzymskiego okresu schyłku republiki był weryzm, czyli przedstawienia starszych mężczyzn z podkreśleniem fizycznych cech podeszłego wieku (zmarszczki, zapadnięte policzki, bruzdy wokół ust). W czasach cesarstwa rzeźba zaczęła służyć propagandzie. August odszedł od realizmu na rzecz idealizacji i kazał ukazywać siebie jako młodego mężczyznę o harmonijnej budowie ciała i twarzy. Jedni władcy szli za tą konwencją (jak Trajan czy Hadrian), inni powracali do realizmu, przechodzącego czasem w naturalizm (jak Neron czy Karakalla). Pod koniec IV i w V w. n.e. nastąpił przewrót w sztuce rzeźbiarskiej: postaci stały się schematyczne i zanikły wszelkie przejawy indywidualizmu.
Która z powyższych rzeźb najlepiej oddaje charakter postaci, a która najmniej?
Sztuki plastyczne
Najstarsze obrazy rzymskie znamy wyłącznie z przekazów literackich. W III–II w. p.n.e. służyły one uświetnianiu pochodów triumfalnych wodzów rzymskich: przedstawiały sceny z wojen, np. oblężenie Kartaginy lub śmierć Mitrydatesa. U schyłku republiki rozpowszechniona była praktyka dekorowania domów malowidłami naściennymi, która utrzymała się w czasach cesarstwa. Jej najsłynniejsze przykłady pochodzą z Pompejów. W okresie cesarstwa rozwinęła się także mozaika. Z początku dekorowano nią podłogi, później również ściany, a u schyłku cesarstwa stała się ona ważnym medium dla propagandy cesarskiej.
Odrębną kwestię stanowią portrety fajumskie, które powstawały w Egipcie między I a IV w. n.e. Były wykonywane na płótnie lub deskach i umieszczane na mumii. Niektóre zachwycają do dziś.
Urbanistyka i architektura
Największy rozkwit architektura rzymska przeżywała w czasach pryncypatupryncypatu. Całe imperium stało się wówczas placem budowy: powstawały nowe miasta, a stare przebudowywano. W stolicy cesarze podjęli się uporządkowania chaotycznej zabudowy miasta, które było zbyt gęsto zaludnione (liczyło 1 mln mieszkańców). Rzym, z brudnymi wąskimi uliczkami i niewielką liczbą obiektów architektury monumentalnej (jak na stolicę świata), nie dorównywał pięknem i komfortem życia dużym greckim miastom, takim jak choćby Aleksandria.
Na prowincji miasta zyskały charakterystyczne rozplanowanie: miały kształt prostokąta o regularnej siatce ulic przecinających się pod kątem prostym. Układ ten tworzył szachownicę kwartałów mieszkalnych zwanych insulamiinsulami. Centrum życia wszystkich rzymskich miast stanowiło forumforum, niedaleko którego budowano kuriękurię, bazylikibazyliki i świątynie. Do dyspozycji mieszkańców oddawano amfiteatryamfiteatry, cyrkicyrki, termytermy, gimnazjonygimnazjony i portykiportyki. Na cześć wielkich zwycięstw wojskowych cesarzowie wznosili także łuki triumfalne i imponujące kolumny, a dla siebie pałace cesarskie i inne rezydencje. Poza miastem rozwijała się architektura tzw. williwilli, które służyły jako ośrodki gospodarki albo rezydencje.
Osiągnięcia techniczne
Do najbardziej znanych osiągnięć technicznych Rzymian należą:
Drogi – słusznie cieszące się dobrą sławą z powodu swojej trwałości (niektóre do dziś są używane), a zawdzięczały ją specjalnej konstrukcji. Proces budowy rzymskiej drogi w okresie cesarstwa Jerzy Wielowiejski opisuje następująco:
Po wytyczeniu kierunku drogi wyznaczano jej szerokość poprzez wykopanie dwóch rowków. Następnie usuwano grunt do głębokości od kilkudziesięciu centymetrów aż do metra, a nawet więcej, zależnie od struktury podłoża; im było ono miększe, tym więcej ziemi należało wykopać. Na dno koryta sypano piasek do wysokości około 20–30 cm, który ubijano i pokrywano cienką warstwą zaprawy. Na niej kładziono jedną lub kilka warstw płaskich kamieni, przy czym każdą z nich zalewano zaprawą lub rozwodnioną gliną. Tak powstała stabilna warstwa dolna grubości od 20 do 50 cm zwała się statumen; miała ona obramowanie złożone z większych kamieni lub kamiennych krawężników. Kolejna warstwa zwana rudus, o miąższości od 20 do 30 cm, zawierała tłuczony kamień lub cegłę; ubijano je okutymi żelazem drewnianymi ubijakami i zalewano zaprawą złożoną z trzech części zmielonej cegły oraz jednej wapna. Następną warstwę grubości do 50 cm stanowił nucleus – beton złożony z zaprawy cementowej wymieszanej z drobnymi kamieniami, żwirem, gliną i piaskiem. Górna warstwa (summum dorsum, summa crusta) składała się z gruboziarnistego żwiru […] albo wielobocznych kamieni […]. Po jej sprofilowaniu dla uzyskania spływu wody i wyrównaniu układano pavimentum, czyli nawierzchnię z kamiennych płyt grubości od kilku do kilkunastu centymetrów, a miejsca między nimi zalewano zaprawą […]. Ogólna grubość drogi wynosiła od około 1 do 1,4 m.
Cytat za: Jerzy Wielowiejski, Na drogach i szlakach Rzymian, Warszawa 1984, s. 50-51.
AkweduktyAkwedukty – wodociągi doprowadzające duktami wodę do miast z odległych źródeł. Do dziś powszechnie kojarzą się z arkadami, z których niektóre zachowały się do naszych czasów. Starożytny Rzym wyposażony był w kanalizację i toalety publiczne. W IV w. wodociągi doprowadzające wodę do Rzymu miały ok. 600 km długości i w ciągu doby dostarczały 1,5 mln mIndeks górny 33 wody.
Mosty. Rzymianie opanowali ich budowę do perfekcji. Do najsłynniejszych należy most w Trewirze, stanowiący dziś ważny zabytek miasta. Badacze ustalili, że podczas jego budowy wydobyto ok. 6500 mIndeks górny 33 ziemi, zużyto 6245 kg drewna, 1100 kg gliny, 11 706 kg kamienia, 22 500 kg żelaza i tyle samo ołowiu. Budowa zajęła co najmniej 18 tys. dni roboczych: 100 mężczyzn przy wykorzystaniu technik i sprzętu dostępnego w starożytności budowałoby ten most przez mniej więcej pół roku. Na zdjęciu poniżej most w Trewirze po rekonstrukcji.
Beton, czyli mieszanka potłuczonego kamienia wulkanicznego, wapna palonego i piasku. Przed wynalezieniem betonu budowle publiczne stawiano z ciężkiego kamienia, który uniemożliwiał zastosowanie kopuł. Przewaga betonu nad kamieniem polegała nie tylko na tym, że był on lżejszy, ale też można go było z większą łatwością formować, poza tym był tańszy i równie co kamień wytrzymały. Dzięki betonowi Rzymianie mogli budować sklepienia o imponującej rozpiętości. Osiągnięciem Rzymian jest kopuła.
Słownik
(z łac. aquaeductus – wodociąg, od aqua – woda, ductus – prowadzenie, od ducere – wodzić, prowadzić) wodociąg, który wykorzystując siłę ciążenia, zaopatrywał miasto w wodę z górskich źródeł. Budowano wodociągi podziemne i nadziemne; te drugie zachowały się do dzisiaj w różnych częściach Europy. Liczący pół miliona Rzym w II w. zaopatrywało w wodę 11 akweduktów, których łączna długość wynosiła ok. 400 km; trwałość rzymskich konstrukcji potwierdza fakt, że do tej pory działa kilka akweduktów, które wybudowali starożytni
(łac. amphitheatrum z gr. amphitheatron – dosł. okrągły teatr, od amphi – wokół + theatron – widownia) w Rzymie budowla przeznaczona do walk gladiatorów i walk z dzikimi zwierzętami
(łac. basilica z gr. basilike – r.ż. od basilikos – królewski, basileus – król) hala przeznaczona do celów publicznych, najczęściej transakcji handlowych i procesów sądowych
(z łac. circus – koło, okrąg) budowla z trybunami, w której odbywały się wyścigi rydwanów na arenie w kształcie wydłużonego prostokąta
w starożytnym Rzymie: plac w mieście, na którym odbywały się zebrania ludowe, targi i sądy; ośrodek życia handlowego i politycznego
w starożytności: kompleks przeznaczony do ćwiczeń fizycznych i zawodów, ale także kąpieli, rekreacji i nauki
(łac., wyspa) wielopiętrowy dom czynszowy dla średniozamożnej i ubogiej ludności (odpowiednik naszej kamienicy); im wyższe piętro, tym mniejsze izby mieszkalne i ubożsi mieszkańcy; odmienną formą zamieszkania były domy (łac. domus) zajęte przez jedną zamożną rodzinę
(łac. curia) rada miejska zarządzająca miastem; wstęp do niej mieli w pierwszej kolejności bogaci i dobrze urodzeni, najczęściej właściciele ziemscy, choć z czasem zaczęto dopuszczać także najzamożniejszych kupców
(wł. portico, z łac. porticus – hala, kolumnada, od porta – brama) część budynku z rzędem lub rzędami kolumn wspierająca dach
(łac. principatus) forma ustrojowa cesarstwa między 27 p.n.e. a 284 n.e., wedle której cesarz występował jako pierwszy (princeps) wśród senatorów i obywateli, skupiając w ręku pełną władzę przy zachowaniu republikańskich pozorów
bezpłatne łaźnie publiczne, w których mieszkańcy nie tylko dbali o higienę, ale mogli również zaznać relaksu i odpoczynku; ich budowa rozpowszechniła się w I w. p.n.e. Cesarze rzymscy wznosili duże kompleksy, takie jak termy Karakalli; rozwijało się w nich także życie intelektualne i artystyczne, a do codziennych zwyczajów należały dyskusje polityków, występy poetów i oratorów
(łac. villa) pierwotnie w odróżnieniu od domów, insuli i chat wiejskich stanowiła majątek ziemski z zabudowaniami mieszkalnymi i gospodarczymi; w okresie późnej republiki willa wykształciła się jako reprezentacyjny dom dla arystokracji rzymskiej, bogato zdobiony, wyposażony w ogród; wille budowano zarówno w miastach, jak i na wsi
Słowa kluczowe
Panteon, Koloseum, willa, insula, amfiteatr, akwedukt, termy, Circus Maximus, starożytność, starożytny Rzym, kultura starożytnego Rzymu, społeczeństwo starożytnego Rzymu, antyk
Bibliografia
M. Beard, SPQR. Historia starożytnego Rzymu, tłum. N. Radomski, Poznań 2016.
M. Jaczynowska, M. Pawlak, Starożytny Rzym, Warszawa 2011.
Słownik kultury antycznej, red. R. Kulesza, Warszawa 2012.
C. Wells, Cesarstwo rzymskie, tłum. T. Duliński, Warszawa 2005.
J. Wielowiejski, Na drogach i szlakach Rzymian, Warszawa 1984.
A. Wypustek, Imperium szamba, ścieku i wychodka, Warszawa 2018.
P. Zanker, August i potęga obrazów, tłum. L. Olszewski, Poznań 1999.
A. Ziółkowski, Historia powszechna. Starożytność, Warszawa 2010.
A. Ziółkowski, Historia Rzymu, Poznań 2004.