Przeczytaj
Zbyt młody, by samodzielnie rządzić
Ludwik XIII (panujący w latach 1610–1643) w chwili śmierci ojca miał dziewięć lat. W czasie jego małoletności państwem kierowała – jako regentka – jego matka Maria de’ Medici, a bardzo duże wpływy zdobył jej faworyt Concino Concini. Był to okres wyraźnego regresu politycznego Francji. U władzy brakowało ludzi wybitnych i oddanych monarchii, a na bieżącą politykę destrukcyjnie działały dworskie intrygi. Zaogniały się stosunki między hugenotamihugenotami (francuskimi protestantami) a katolikami, zaostrzała rywalizacja między arystokracją a dworem. Do tego dochodziła pogarszająca się sytuacja finansowa państwa.
Maria jako zagorzała katoliczka odsunęła dawnych, hugenockich doradców Henryka, a w polityce zagranicznej zwróciła się ku Hiszpanii i papiestwu. Rosnące niezadowolenie doprowadziło do powstania przeciw regentce, któremu przewodził Henryk Burbon, książę de Condé. W tej trudnej sytuacji dwór francuski postanowił iść na ustępstwa, a królowa zwołała w 1614 r. Stany GeneralneStany Generalne (zgromadzenie reprezentantów trzech stanów Francji).
Stany GeneralneWszyscy przyznają, że istnieją wypadki, przy których Stany Generalne są bezwzględnie potrzebne. Dotyczy to fundamentalnych praw państwa, tj. takich spraw, jak wykonywanie prawa salickiego, niewzruszalność domeny, okup za królów, jeżeli w czasie wojny dostali się do niewoli, regencja w tym czasie, jeśli król nie przewidział jej uprzednio; w tych wszystkich wypadkach wydaje się, że władza panującego, pozostająca jakby w zawieszeniu, nie może być zastąpiona inaczej, jak tylko przez zwołanie Stanów Generalnych.
Indeks górny Czy istniały faktyczne przesłanki ku temu, by zwołać Stany Generalne? Indeks górny koniecCzy istniały faktyczne przesłanki ku temu, by zwołać Stany Generalne?
Jak się później okazało, zwołano je ostatni raz przed wybuchem rewolucji francuskiej w 1789 r. Nie przyniosło to żadnych rezultatów, w klimacie nieustannych sporów plany przeprowadzenia reformy podatków i finansów państwowych spełzły na niczym.
Sytuacji wewnętrznej nie zmieniła nawet desperacka próba Ludwika XIII przejęcia osobistych rządów. W 1617 r. kazał zamordować Conciniego i usunął związanych z nim ludzi. Młody król nie miał jednak własnej koncepcji rządzenia państwem, więc na kilka kolejnych lat Francja pogrążyła się w walce o wpływy i władzę, także między frakcjami katolików a hugenotów.
Sytuacja uległa zmianie dopiero w 1624 r., gdy obowiązki pierwszego ministra zaczął pełnić kardynał Armand de Richelieu – jeden z najwybitniejszych mężów stanu w historii Francji. Nowy pierwszy minister swoją karierę rozpoczął jeszcze za panowania Henryka IV, który w 1606 r. mianował go biskupem Luçon. Dzięki protekcji Marii Medycejskiej w 1622 r. został mianowany kardynałem. Ludwik XIII obdarzył kardynała pełnym zaufaniem i uznał jego prymat w kierowaniu państwem. Richelieu okazał się godny tego zaufania, za cel swojej polityki obrał walkę o wzmocnienie autorytetu i władzy króla oraz obronę państwa przed wrogami zarówno wewnętrznymi, jak i zewnętrznymi.
Rozprawa z hugenotami
Całą drugą dekadę panowania Ludwika XIII wypełniła wojna, której celem była likwidacja hugenockiego „państwa w państwie”. HugenociHugenoci w 1620 r. stanowili ok. 8 proc. ogółu ludności Francji i zamieszkiwali głównie jej południowe i zachodnie prowincje. Od 1598 r. na mocy edyktuedyktu nantejskiegonantejskiego cieszyli się dużymi swobodami religijnymi - mieli zapewnioną wolność polityczną i wyznania (choć nie mieli zgody na uprawianie kultu na terenie Paryża) oraz równouprawnienie wobec katolików, mogli tworzyć m.in. własne szkoły i uniwersytety, budować protestanckie kościoły czy szpitale. Gwarancją wydanego aktu prawnego było około sto tzw. miejsc bezpieczeństwa, w tym potężne twierdze La Rochelle i Montauban.
Ludwik XIII chciał zademonstrować swoją siłę, czego wynikiem było m.in. wcielenie Navarry (do tej pory połączonej z królestwem osobą władcy) do monarchii francuskiej. Na skutek walk armii królewskiej z oddziałami hugenockimi w 1621 r. hugenoci stracili ok. jednej trzeciej swojego dotychczasowego stanu posiadania, ale w zawartym w następnym roku pokoju uzyskali potwierdzenie dotychczasowych wolności religijnych na pozostałym terenie. Bunty hugenotów jednak nie ustawały: w 1625 r. doszło do kolejnej rebeliirebelii La Rochelle, dwa lata później francuscy protestanci otrzymali nawet dużą pomoc zbrojną z Anglii.
Kardynał Armand de Richelieu nie był fanatykiem religijnym, ale po objęciu steru rządów kontynuował walkę z hugenotami. Widział w nich nie tyle wrogów religijnych, ile groźny czynnik polityczny, destabilizujący sytuację w państwie i angażujący obce mocarstwa w spory wewnętrzne. Armia królewska przystąpiła do oblężenia La Rochelle. Anglicy dwukrotnie starali się przyjść oblężonym z pomocą, ale ich okręty nie zdołały się przebić przez francuską blokadę. Po tragicznym 14‑miesięcznym oblężeniu twierdza skapitulowała 28 października 1628 r., spośród 28 tys. mieszkańców do kapitulacji dotrwało zaledwie 5,5 tys. W czerwcu następnego roku zaniechała oporu armia hugenocka walcząca w Langwedocji.
Pokonani hugenoci nie byli zdolni do dalszego oporu i musieli przyjąć narzucone im twarde warunki. Stracili wszystkie miejsca bezpieczeństwa, odebrano im również prawo do zgromadzeń. Jednak wydany w 1629 r. przez Ludwika XIII „edykt łaski” zapewniał im wolność wyznania.
Państwo absolutne Richelieugo
Rozprawa z hugenotami była krokiem w stronę wzmocnienia królewskiego autorytetu. Kardynał Armand de Richelieu uchodzi za twórcę francuskiego absolutyzmuabsolutyzmu, a mimo to w polityce wewnętrznej jego działania nie skupiały się wcale na głębokich reformach i radykalnych zmianach ustrojowych. Władzę monarszą wzmacniał przede wszystkim przez ograniczanie przywilejów stanowych arystokracji i szlachty. Przejawy oporu tłumił skutecznie i bezwzględnie. Systematycznie likwidował stany prowincjonalne i centralizował administrację. Temu ostatniemu celowi służyła przede wszystkim stopniowa reforma urzędu intendentówintendentów. Richelieu wysyłał ich na prowincję z zadaniem czasowego sprawowania różnych funkcji państwowych. Władza intendentów jako reprezentantów króla była praktycznie nieograniczona i na czas wykonywania misji w prowincji zawieszała działalność lokalnych władz.
Budowa monarchii absolutnej wymagała dużych nakładów finansowych. Richelieu zdawał sobie sprawę, że najlepszą rękojmią wewnętrznej, a także międzynarodowej pozycji państwa jest jego bogactwo. Dlatego osobiście angażował się w działania, które miały mu zapewnić silną pozycję ekonomiczną. Przyjął nawet tytuł generalnego nadintendenta żeglugi i handlu, aby osobiście nadzorować francuską żeglugę. Utworzył specjalny urząd do spraw rozbudowy floty i doprowadził do wykupienia z rąk prywatnych przez państwo wielu portów.
W handlu międzynarodowym stosował politykę merkantylistyczną: sprzyjał rodzimemu handlowi, starał się ograniczać import towarów zagranicznych. Działania te łączył ze wsparciem dla francuskiego przemysłu – za jego rządów powstały manufakturymanufaktury w Lyonie, Paryżu i Montpellier.
Natomiast dalekie od oczekiwań okazały się rezultaty francuskiej polityki kolonialnej. Kolonizacja Kanady przebiegała powoli, a francuskie kompanie handlowe prosperowały słabo i w większości upadały po roku działalności.
Kosztowne decyzje
Cena budowy monarchii absolutnej była wysoka. Ogromne były również wydatki związane z włączeniem się Francji do wojny trzydziestoletniej (1618‑1648r.), ponieważ Francja pokrywała nie tylko koszty utrzymania i modernizacji własnej armii, ale również wypłacała bardzo wysokie subsydiasubsydia sojusznikom. Zwiększające się nakłady finansowe państwa musiało pokryć społeczeństwo. Król miał nieograniczone możliwości nakładania podatków bez zgody stanów, więc obciążenia podatkowe rosły, dotykając głównie chłopów i mieszczaństwo. Dochody z podatku bezpośredniego skoczyły z 11,5 mln liwrów w 1610 r. do 44 mln w 1643 r. Nie mniej dokuczliwe były podatki pośrednie, zwłaszcza podatek od wina i znienawidzony podatek solny.
Szybki wzrost obciążeń był główną przyczyną rebeliirebelii za panowania Ludwika XIII. Wybuchały często, niemal każdego roku, ale zwykle obejmowały ograniczony obszar. W buntach brała udział zubożała ludność miejska i chłopi, nierzadko uczestniczyła w nich również szlachta, a nawet niższy kler. Jednym z większych była tzw. rewolta bosonogich, która wybuchła w 1639 r. w Dolnej Normandii. Przyczyną były nadmierne obciążenia podatkowe, których ludność – wcześniej zdziesiątkowana przez zarazę i zrujnowana przez rabunki stacjonujących żołnierzy – nie mogła udźwignąć. W szczytowym okresie armia powstańcza, składająca się głównie z robotników salin i chłopów, liczyła ok. 4 tys. ludzi, którym przewodziły miejscowa drobna szlachta i duchowieństwo.
Słownik
(łac. absolutus - zupełny, bezwzględny), forma rządów, w której cała władza spoczywa w rękach monarchy, będącego źródłem prawa i stojącego ponad nim
(łac. edictum - obwieszczenie, rozporządzenie) we Francji do rewolucji 1789–99 ustawa królewska normująca określone kwestie szczegółowe
rozporządzenie króla Francji Henryka IV wydane 13 kwietnia 1598 r. w Nantes; edykt nantejski zakończył francuskie wojny religijne i określił zasady współistnienia katolików i protestantów: na jego mocy wprowadzono we Francji wolność wyznania, a hugenoci otrzymali równe katolikom prawa, a także swobodę kultu (z wyłączeniem Paryża); gwarancją przestrzegania edyktu było m.in. przekazanie francuskim protestantom około stu twierdz na terenie kraju
(łac. intendens, intendentis - dozorujący), urząd administracyjny w prowincjach francuskich
(śrdw.-łac. manufactura), wczesnokapitalistyczne przedsiębiorstwo przemysłowe stosujące podział pracy przy ręcznej produkcji
instytucje sądownicze we Francji pełniące funkcję sądów suwerena, a od 1661 r. sądów najwyższych
(łac. rebellio) - zbrojny spisek, bunt, powstanie
(łac. rego - rządzę, kieruję), rządy opiekuńcze występujące w ustroju monarchicznym, polegające na sprawowaniu władzy państwowej przez osobę ustanowioną na okres małoletności, dłuższej choroby lub nieobecności panującego
dawny parlament francuski, będący zgromadzeniem przedstawicieli trzech stanów: duchowieństwa, szlachty i mieszczaństwa (później tzw. stan trzeci); kompetencje Stanów Generalnych były niewielkie - w zasadzie był to organ doradczy, posiadający prawo ustanawiania podatków nadzwyczajnych
(łac. subsidium - pomoc), zasiłek pieniężny, bezzwrotne świadczenie materialne przeznaczone na realizację określonych zadań
(fr. huguenots - członkowie sprzysiężenia), nazwa wyznawców kalwinizmu we Francji w XVI i XVII w.
Słowa kluczowe
Ludwik XIII, Armand de Richelieu, absolutyzm, hugenoci, edykt nantejski, „edykt łaski”, La Rochelle
Bibliografia
Baszkiewicz J., Richelieu, Warszawa 1984.
Baszkiewicz J., Historia Francji, Wrocław 1999.
Gaxotte P., Ludwik XIV, Warszawa 1984.
Kersten A., Historia powszechna. Wiek XVII, Warszawa 1984.
Mikulski K., Wijaczka J., Historia powszechna. Wiek XVI‑XVIII, Warszawa 2012.
Wielka historia świata. Tom 6., S. Grzybowski, Narodziny świata nowożytnego 1453‑1605, Warszawa 2005.
Wielka historia świata. Tom 7, Świat w XVII w., red. A. Podraza, Warszawa 2005.
Wójcik Z., Historia powszechna XVI‑XVII w., wyd. XII, Warszawa 2012.
Wyczański A., Historia powszechna. Wiek XVI, Warszawa 1987.
Pomian R., Wojna, absolutyzm, modernizacja, rewolucja, „Mówią Wieki” 10/1992.